تفسیر سوره مبارکه بقره آیه 29

 

 

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ‏

هُوَ الَّذی خَلَقَ لَکُمْ ما فِی الْأَرْضِ جَمیعاً ثُمَّ اسْتَوى‏ إِلَى السَّماءِ فَسَوَّاهُنَّ سَبْعَ سَماواتٍ وَ هُوَ بِکُلِّ شَیْ‏ءٍ عَلیمٌ (29)

به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

اوست آن کسى که آنچه در زمین است، همه را براى شما آفرید؛ سپس به [آفرینش‏] آسمان پرداخت، و هفت آسمان را استوار کرد؛ و او به هر چیزى داناست. (29)

 

ترتیل آیات  29  سوره مبارکه بقره

-----------------------------------------

اعوذ بالله السمیع العلیم من الشیطان اللعین الرجیم 

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ

الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ وَ صلی الله عَلَى سَیِّدِنَا  مُحَمَّدٌ وَ آلِهِ الطَّاهِرِینَ وَ و اللَعْنَةُ الدائمه عَلَی أَعْدائِهِمْ من الان الی قیام یوم الدین

 

(آیه 29 بقره) به دنبال آن مطالبی که در آیه قبل فرمودند توضیح می دهند که خداوند «هو الذی..» «هو» مرجع ضمیرش به «الله» می خورد «هو الذی خلق لکم ما فی الارض جمیعا» «خلق» به معنای ایجاد کردن است، کسی که ایجاد می کند و خداوند موجد است، به معنای ایجاد. خالق، موجد می شود. در واقع خلق منسلخ از زمان است. یعنی در واقع همة آنچه که در این عالم هست را خدا ایجاد کرده است، از بَدو عالم تا الان تا منتهی شود به روز قیامت. بعد می فرماید:‌ «خلق لکم...» «لکم» در این جا افادة حصر می کند یعنی همه ی این خلق منحصر هست در این که به شما فایده برساند.

-منحصر یا نفی؟

نه. نفی هست اما چون مقدم شده، این جا، «تقدیم ما حق التاخیر یفید الحصر». کلمة «لکم» در این جا، بله، لام لام انتفاع است؛ گرچه در این جمله شاید اختصاص هم بتوان گرفت، اما آن‌چه مسلم است می خواهد بگوید همه ی آنچه که خدا خلق کرده است را به نفع شما و برای نفع شما خلق کرده است لذا می فرماید: ‌«هو الذی خلق لکم ما فی الارض جمیعا»

-مقدم بر خلق نشده؟

نه. مقدم بر مای «فی الارض جمیعا» شده. نگفته مقدم بر خلق شده.

«ما فی الارض جمیعا». ما مای موصوله افادة عموم می کند، یعنی هر آنچه که در زمین است. کلمة «جمیعا» هم تاکید بر آن آورده. دو لفظ عام آورده در اینجا. در این جمله از لحاظ معانی بیانی هم بحث حصر را داریم که منحصراً خلقت بر نفع انسان و سود انسان است هم از جهت این که آورده است «همه ی آنچه را که خلق شده است برای نفع انسان» «ما فی الارض» یعنی هرچه که هست؛ این ما مای موصولة افادة عموم از الفاظ عام حساب می شود و «جمیعا» را هم، دوباره تاکیده آورده است که خودش در این جا یک مطلب اصولی است.

لازم است یک توضیحی در این جا داده بشود که انتفاعاتی که برای بشر  هست در این عالم دو دسته است:‌یکی انتفاع مادی است دوم انتفاع دینی معنوی است. انتفاعات مادی، اطعمه، اشربه، البسه، امکنه و هر چیزی که برای انسان است که انسان از لحاظ مادی به آن نیاز دارد، این انتفاع مادی انسان است. البته شاید کسی یک اشکالی بکند که بعضی حیوانات دریایی چه نفعی برای ما دارند؟ ‌مرحوم طیب در «اطیب البیان» و دفع این اشکال که بعضی از مخلوقات برای انسان فایده ندارند دو گونه جواب داده است. اول که می فرماید: انتفاعات بشر منحصر به انتفاعات دنیوی نیست لذا برخی در دایرة معنویات قرار می گیرند. ثانیا این که ما درک نمی کنیم و نرسیدیم به این که مثلا نهنگ دریایی چه نفعی برای ما دارد دلیل بر این نیست که نفعی نداشته باشد. علم ما کشش ندارد که بفهمد. یک زمانی ما می گفتیم این کرم های خاکی به چه دردی می خورد، همین کرم های خاکی که خصوصا در زمین های زراعی هست؟ بعد ما فهمیدیم این کرم های خاکی وظیفه شان کمپوست کردن کودهایی است که وارد خاک می شود. یعنی تمام این کودهایی که شما در زمین می ریزید را کرم می خورند و از آن طرف آن ها را بیرون می دهند و کمپوستشان می کنند، تمام اشکالات و ایراداتش را برطرف می کنند و قابلیت جذب بر گیاه را ایجاد می کنند.

حال، همة آنچه در این عالم هست این طور نیست که فکر کنیم نفع نداشته باشد. یا برخی از آفات گیاهی که حشرات هستند را ما می گوییم چرا خلق شده اند، ضرر دارد، آفت هستند؟ به حسب ظاهر آفت است. این‌ها باید یک سری تغییرا ت شیمیایی را روی گیاهان انجام بدهند؛ بله. آن ها مضر هستند آن ها باید از بین بروند، منتها در خود عالم این کارشان را انجام می دهند. عالم طبیعی که مورد سم و این مسائل قرار نگرفته باشد یک سری حشرات هست که آن ها را می خورند. یک سری حشراتی هست وقتی آن ها نفعشان را رساندند، آن ها را می خورند. شما دقت بفرمایید در فصل اردیبهشت در اصفهان، وقتی به درخت هایی که شکوفه می کند دقت کنید، صبح اول وقت که هوا روشن می شود، می‌بینید که روی آن پر از زنبور می شود. این زنبور ها تمام این ها را گرده افشانی می کنند و می‌روند و خیلی هم جالب کار می کنند. حالا در کشاورزی های صنعتی برای این کار زنبور های صنعتی هست، به آن ها بامبو می گویند. از هلند می آورند ، در گلخانه ها کندوی آن ها را نصب می کنند. زنبور ها خیلی دقیق وظیفه شان را انجام می دهند، ردیف مثلا گیاه هایی که زده شده است این ها تا ساعتی که ساعت کارشان است دقیق می زنند تا فردا صبح که دوباره از کندو می آیند می روند دوباره از همان جا که زده اند ادامه می دهند و می روند تا در نهایت آن گلخانه یا آن مزرعه را کامل گرد افشانی می کنند و وقتی میروند و تمام می شود برمی‌گردند دوباره یکی یکی بازرسی می کنند که مبادا یک گل جا مانده باشد.

این نکته ی مهمی است که بدانیم تمام آنچه در این عالم خدا خلق فرموده است برای انسان نفع دارد منتها برخی نفع ها را شناسایی کردیم و می دانیم و خیلی نفع ها را نمی دانیم. خیلی از منافع را ما نمی دانیم.

-عدم الوجدان.

بله،

-می فرماید لیس دلیل العدم و عدم الوجدان لا یدل علی عدم الوجود. این چیست؟‌

این در اصول است.

-این همان حرف شما است در اصول است؟

 بله. به هر حال، بنابراین در این آیه تقدیم «لکم» در این جا منظور این است که افادة حصر می کند که قصد و غرض آفرینش برای خالق این است که انتفاع بر انسان باشد. «ما فی الارض جمیعا» هم دلالت بر این دارد که همة آن چه در این عالم خلق شده است را حتی قطب شمال و جنوب هم همین طور است این ها نفع انسانی است. اقیانوس ها و ودریا ها و حتی آن اقیانوس های یخی منافعی دارد که در نهایت نفعش برای انسان است و برای انسان نافع است.

 

حدیثی که از امیرالمومنین در تفسیر برهان مرحوم بحرانی، صاحب تفسیر البرهان هستند، از ابن بابویه به سندی که متصل می شود به امام حسن عکسری (ع) که از آباء و اجداد طیبینش نقل می کند که در نهایت از امیرالمومنین این روایت نقل شده است. تفسیر البرهان، ج۱، ص ۱۶۲‌یا عیون اخبار الرضا ج۲، ص۱۵، حدیث ۲۹ یا تفسیر امام عکسری، ص۲۱۵ یا بحار الانوار ج۳، ص۴۱، حدیث۱۴ این روایت را نقل کرده. می فرماید که «لتعتبروا به ولتتوصلوا به الی رضوانه» خداوند برای این عالم را خلق کرده که ما عبرت بگیریم و به واسطة آن ها خودمان را به رضایت حضرت حق برسانیم و «للتقوا ...»و به واسطة آن تقوایی پیشه کنیم که در امان بمانیم از عذاب درکّات جهنم، از عذاب آتش «و خلق لکم ما فی الارض....» و خلق کرد برای شما هر آنچه در زمین است را، برای مصالح شما. اشاره هم می کند «یا بنی آدم» مؤمنین نه ، یا بنی آدم ! همة آنچه در این عالم هست را خدا خلق فرموده برای این که مصالح شما تأمین بشود ، مصلحت های شما هست که خدا این گونه خلق کرده، همة آنچه خدا خلق کرده و هر آنچه خدا امر کرده و نهی کرده مصالح عباد است و قاعدة اصولی داریم؛ آنچه که ما مامور هستیم برای مصلحتمان است یعنی اوامر الهی تابع مصالح عباد است و همچنین نواهی ، تابع مفاسد عباد است حالا اگر مفسده مُهلکه باشد حرام است، اگر مُهلکه نباشد آن مکروه است، اگر مصلحت مُلزمه باشد واجب است، اگر رُجحان داشته باشد اما الزام نداشته باشد مستحب می شود. لذا اوامر و نواهی تابع مصالح و مفاسد است. این هم روایتی که در تفسیر برهان از مرحوم محدث بحرانی نقل شده است آن هم دفع اشکالی که عرض کردیم.

 کلمة «کُم» در «لَکُم»آورده شده به جهت آن که خطاب به جمیع افراد بشر است. «هو الذی خلق لکم» کلمة  «کم» را آورده است در اینجا برای این که قرآن خطاب به کل بشر نازل شده است. این جا هم خطاب به کل بشر هست، لذا همة انسان ها را در بر می گیرد، جمیع افراد بشر را چنان‌که در ذیل حدیث امیرالمومنین(ع) در تفسیر البرهان هم «یا بنی آدم» داشتیم. «یا بنی آدم» یعنی همة آن چه آدم هستند در این دنیا، انسان هستند که نسلشان از حضرت آدم (ع) است

-         خطاب یاایها الناس فرقش با ، یا بنی آدم چیست ؟‌

بنی آدم ملموس تر است و گرنه الناس هم اطلاق دارد بر همة بشر و در افراد اکمل و کامل آن ها که ائمة اطهار و انبیا هستند و کمترین انسان ها از نظر وجودی و اعتقادی، همه را شامل می شود؛ ولی بنی آدم ملموس تر  است یعنی آن هایی که از حضرت آدم متولد شدند «ا لم اعهد الیکم یا بنی آدم...» (سورة یس، آیة 1) آن‌جا هم تعهدی که خدا با بندگانش بسته و معاهده ای که دارد خطاب به بنی آدم است.

کلمة «ما» را هم عرض کردیم مای موصوله است و جمیع آنچه در زمین است را شامل می شود و تاکید بر آن هم کرده. کلمة «جمیعا» دوباره عموم را شامل می شود. از نظر اصولی دو کلمة عام آورده که تاکید کرده و دقت هرکس را که بخواهد این ها را مطالعه کند و بشوند جلب می کند.

- «ما»  را در بین حروف چه می گویند ؟

«ما» یکی از الفاظ عام است. چه مایی مای نافیه؟!

-نه مای موصوله

بله مای موصوله است یکی از اقسام «ما» مای موصوله است «ما» موصوله افادة عموم می کند یکی «من» موصوله است افاده ی عموم می کند

-ولی در الفاظ عام نمی آوردند.

می آوردند. بیست و دو لفظ عام داریم یکی اش «ما» موصوله است یکی «من» موصوله است، دیگری، «مهما» است.

آنچه مسلم است این است که این ها الفاظ عام است می خواهد بگوید همه ی آنچه در این عالم خلق شده است حتی خود زمین، خود آسمان ها، که در دنبالة آیه می فرماید «ثم الستوی» بعد برای این زمین یک پوششی بالای سر آن ها قرار دادیم که آسمان ها است «سبع السماوات» هفت آسمان بر سر این زمین قرار دادیم.

«ثم» آورده یعنی ترتیب و تراخی دارد اول زمین را خلق کردیم بعد آسمان ها را بر آن خلق کردیم. البته از لحاظ رتبه ای هست که در طول هم هستند والا ممکن است خداوند اراده فرموده همة این عالم یک لحظه کن فیکون شود ولی از لحاظ این که اراده کرده است خداوند بر این که این عالم خلق شود زمین را برای ما خلق کرده و آنچه بر این زمین هست مثل آسمان ها این ها هم هست منتهی به ترتیب و تراخی. اول زمین بعد آسمان ها لذا «ثم» آورده است. «ثم» دلالت بر این می کند که به دنبال خلقت زمین آسمان را خلق کردیم. و جالب است که زمین هم به دنبال خلقت انسان خلق شده است.

-.....سبحان الله رب السماوات السبع

این ربطی به مطلب ما ندارد. سبحان الله یعنی پاک و منزه است خداوندی که پروردگار و پرورش دهندة هفت آسمان است. آن ربطی به ترتیب ندارد.

-.....یعنی سیر ندارد؟ که مثلا جن را آورده خدا «من الجنه و الناس» جن را مقدم بر ناس آورده چون خلقت جن مقدم است بر انسان.

بله این مسلم است اول جن آفریده شده بعد انس. لذا تمرّد شیطان بر این بود که خدا انسان را خلق کرد. پس شیطان بود، به مقام ملائکه رسیده بود در اثر عبادت، بعد که انسان را خدا خلق کرد بنا شد سجده کند به امر خدا، اما سجده نکرد «ابی واستکبر و کان من الکافرین».

به هر حال «ثم» آورده که «ثم الستوی» یعنی به دنبال خلقت زمین که «خلق لکم ما فی الارض جمیعا»، آن وقت «سبع السماوات» هفت آسمان را برایتان آورده است. «أ انتم اشدُ خلقا أم..... »(سوره نازعات آیه ۲۷-۳۰) که در واقع دلالت بر این دارد که خداوند، زمین را پس از خلقت آسمان ها بگسترانید؛ دلالت می کند بر این که زمین خلق شده اما گسترده شدن زمین به واسطة خلقت آسمان ها است که «‌أ انتم اشد خلقا...» البته در این آیه نکات زیادی هست که اگر بخواهیم آن ها را دقت بکنیم باید تفسیر آن چهار آیه را هم بیاوریم اما فقط اشاره می کنیم که مراد به «ثم» و کلمة .... در آن آیه و این آیاتی که این جا الان داریم ترتیب را درست می کند بر این که چه چیزی مقدم است و چه چیزی مؤخر است. خلقت آسمان ها بعد از خلقت زمین است. البته این که خداوند این گونه این ها را آورده است یک غرض دیگر هم داشته می خواسته است این ها را برای انسان نمایان کند (اصطلاح در چشم انسان بترکاند به کار برده شد) که من بودم که زمینی را که در آن از همه چیز آن استفاده می کنید خلق کردم، آسمان ها را هم من خلق کردم. این ها به جهت این است که ما عبرت بگیریم «لتعتبروا». تا عبرت نگیریم خداوند دست از سر ما بر نمی دارد. همة این ها برای این است که ما آگاهی بگیریم و دقت بکنیم و مواظب باشیم که کفر نورزیم «کیف تکفرون بالله و کنتم امواتا....» تا آخر آیه.

 وصلی الله علی محمد و آله الطاهرین

 

 

 

 

 

 

تفسیر سوره مبارکه بقره آیه 29   - استاد حجت الاسلام و المسلمین رضوانی