پژوهش های تفسیری آیه 37 سوره بقره

پژوهش های تفسیری آیه سی و هفتم سوره بقره

تفسیر رضوان . حوزه علمیه اصفهان

موضوع : توبه آدم و پذیرش مهربانانه توبه او 

--------------------------------

 

37. فَتَلَقَّى آدَمُ مِنْ رَبِّهِ کَلِماتٍ فَتابَ عَلَیْهِ إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ‏

و آدم از پروردگارش کلماتى را دریافت نمود؛ و [خدا] توبه او را پذیرفت، [چرا] که تنها او بسیار توبه ‏پذیر [و] مهرورز است.

نکته‏ ها و اشاره‏ ها :

1) نکته اوّل

«توبه» در اصل به معناى «بازگشت» است و در قرآن کریم در دو معنا به کار رفته است:

الف) «توبه‏ ى مردم» که در این صورت به معناى بازگشت گناهکار و ترک گناه و طلب پوزش از خداست.
ب ) «توبه‏ ى خدا» که در این صورت به معناى بازگشت رحمت خدا به فرد گناهکار و پذیرش توبه‏ ى اوست. «1»

2) نکته دوّم

آدم علیه السلام در اثر فریبکارى شیطان گرفتار لغزش و ترک اولى‏ و مخالفت در برابر امر ارشادى شد. هر چند گناه آدم علیه السلام گناه مطلق نبود، اما از فردى هم‏چون او چنین لغزش کوچکى، بزرگ شمرده مى‏شود؛ چرا که او از مقرّبان درگاه الهى بود و مشمول نعمت حق شده بود؛ از این رو، از گناه نسبى و لغزش خود پوزش خواست و توبه کرد.

3) نکته سوّم

 خوردن از درخت ممنوع اولین لغزش بشر بود و به همین سبب تجربه ‏اى در زمینه‏ ى توبه و بازگشت و کیفیت عذرخواهى نداشت؛ بنابراین پروردگار کلماتى را به او آموزش داد و راه توبه را به او آموخت و وى به سوى خدا بازگشت.
به عبارت دیگر، توبه ى آدم با دو توبه‏ ى خدا همراه بود: نخست خدا با رحمت به سوى آدم بازگشت و توفیق توبه به او داد و روش توبه را به او آموخت، سپس آدم توبه کرد و در پایان، خدا توبه‏ ى او را پذیرفت. آرى هر توبه‏ ى انسان با دو توبه و بازگشت رحمت الهى همراه است. «2»

4) نکته چهارم

مفسران در مورد کلماتى که به آدم آموزش داده شد احتمالاتى داده‏اند و در احادیث نیز مطالبى آمده است که مهم‏ترین آنها عبارت است از:

الف) این کلمات همان سخنانى است که در جاى دیگر از آدم و حوا نقل شده که گفتند:
اى پروردگار ما، ما به خودمان ستم کردیم، واگر ما را نیامرزى و بر ما ترحّم ننمایى حتماً از زیانکاران خواهیم بود. «3»

ب ) این کلمات، نام‏هاى بهترین انسان‏ها، یعنى محمد صلى الله علیه و آله، على، فاطمه، حسن و حسین علیهم السلام بود که با توسل آدم علیه السلام به آن بزرگواران توبه ‏اش پذیرفته شد.
ج ) این کلمات یک سلسله ادعیه و مناجات با خدا بود.
البته مانعى ندارد که همه ‏ى این معانى مقصود آیه ‏باشد. «1»
__________________________________________________
 (1). ر. ک: تفسیر کبیر؛ صافى و تفسیر نمونه ذیل آیه‏
 (2). تفسیر المیزان، ج 1، ص 133
 (3). «رَبَّنا ظَلَمْنا أَنْفُسَنا وَ إِنْ لَمْ تَغْفِرْ لَنا وَ تَرْحَمْنا لَنَکُونَنَّ مِنَ الْخاسِرِینَ» (سوره‏ى اعراف، آیه‏ى 23)
 

5) نکته پنجم

این آیه ‏خدا را با دو صفت «توّاب» (بسیار توبه ‏پذیر) و «رحیم» (مهرورز و مهربان) یاد کرده است. خدا نسبت به بندگانش از مادر نسبت به فرزند مهربان‏تر است و اگر لغزشى از آنان سر زند ضمن بخشودن آنها به آنان لطف مى‏کند و مهر مى‏ورزد.

در تو تنها عشق و مهر مادرى است

شیوه ‏ى تو عدل و بنده پرورى است‏

 (مولوى)

6) نکته ششم

 توبه در جوانى نیکوست:
پس اى عزیز! هر چه زودتر دامن به کمر بزن و عزم را محکم و اراده را قوى کن و از گناهان تا در سنّ جوانى هستى، یا در حیات دنیایى مى‏باشى، توبه کن و مگذار فرصت خداداد از دستت برود و به تسویلات (فریبکارى) شیطانى و مکاید (نیرنگ‏هاى) نفس امّاره اعتنا مکن.
پس بهار توبه، ایام جوانى است، که بار گناهان کم‏تر و کدورت قلبى و ظلمت باطنى ناقص‏تر و شرایط توبه سهل ‏تر و آسان‏تر است. «2»
__________________________________________________
 (1). تفسیر نمونه، ج 1، ص 197- 199
 (2). چهل حدیث، ص 233- 234

 

آموزه‏ ها و پیام‏ ها :

1)  پس از لغزش توبه کنید و به سوى خدا بازگردید.
2) راه توبه و توسل را نیز از خدا بیاموزید.
3) خدا آن قدر مهربان و توبه ‏پذیر است که حتى راه توبه را نیز به گناهکاران آموزش مى ‏دهد.
4) هر توبه ‏ى انسان با دو توبه و بازگشت رحمت الهى همراه است.

 

                        تفسیر قرآن مهر، ج‏1، ص: 240