پژوهش های تفسیری رضوان آیه اول سوره حمد - بسم الله

پژوهش های تفسیری آیه نوزدهم سوره بقره

تفسیر رضوان . حوزه علمیه اصفهان

موضوع : مثال دیگرِ درماندگی و هراس منافقان 

--------------------------------

پایگاه قرآنی تفسیر رضوان

پژوهش های تفسیری آیه اول سوره حمد

تفسیر رضوان . حوزه علمیه اصفهان

موضوع : یاد و نام خدا و یاد مهر خداوند 

--------------------------------

 

1. بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ‏

به نام خداى گسترده مهرِ مهرورز

نکته ‏ها و اشاره‏ ها :

1) نکته اول 

• در بین مردم مرسوم است که هر کار مهم و پرارزشى را با نام بزرگى یا چیزى که دوست دارند آغاز مى‏کنند. سوره ‏هاى قرآن کریم نیز با نام خدا آغاز مى‏شوند که موجودى پایدار و جاویدان است.

اى نام تو بهترین سرآغاز		بى‏نام تو نامه کى کنم باز

(نظامى)

2) نکته دوم

• در حدیثى از پیامبر اسلام صلى الله علیه و آله مى‏ خوانیم:
  • هر کار مهمّى که بدون نام خدا شروع شود، نافرجام است.^[1]
• گر لبت بوسم زبِسمِل چاره نیست‏

3) نکته سوّم 

• همه‏ ى سوره‏ هاى قرآن با «بِسْمِ اللَّهِ» آغاز مى‏ شود و آن جزئى از قرآن است‏^[2] ولى سوره‏ ى برائت بدون‏ «بِسْمِ اللَّهِ» شروع شده است؛ شاید به این دلیل که در آن‏جا سخن از قهر و اعلان جنگ به مشرکان است که با توصیف خدا به رحمت ناسازگار است.

4) نکته چهارم

• «بِسْمِ اللَّهِ» گفتن در آغاز کار و سوره ‏ها، هم به معناى کمک خواستن از خدا و هم به معناى شروع کار به نام خداست.^[3]

 

به نام آن‏که هستى از او نام یافت‏		فلک جنبش زمین آرام یافت‏

5) نکته پنجم

• «اللَّه» جامع‏ترین نام خداست‏^[4] و تمام صفات او را در بر مى‏ گیرد^[5] ولى نام‏هاى دیگر او، مثل رحمان و غفور و رازق و ... هر کدام به صفتى خاص اشاره دارند.

به نام خداوند جان و خرد		کزین برتر اندیشه برنگذرد

(فردوسى)

6) نکته ششم

• واژه‏ ى «رحمان» و «رحیم»، هر دو از ریشه‏ ى «رحمت» است و مشهور بین مفسّران آن است که صفت «رحمان» اشاره به رحمت عام خدا دارد^[6] که شامل دوست و دشمن و مؤمن و کافر مى‏ شود؛ زیرا بر وفور و کثرت رحمت و فراگیرى آن دلالت دارد.
• امّا واژه‏ى «رحیم»، به رحمت خاص خدا نسبت به بندگان شایسته و با ایمان اشاره دارد؛ چرا که این صیغه دلالت بر دوام و ثبات رحمت دارد.^[7]

7) نکته هفتم

• در آیه‏ ى‏ «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ»- که 114 بار در قرآن تکرار شده است- بر دو صفت رحمان و رحیم تأکید شده و صفات دیگر ذکر نشده است، چرا که بهتر است انسان در آغاز هر کار از صفتى استمداد بجوید که آثارش بر سراسر جهان پرتو افکن مى‏شود؛ و رحمت الهى این گونه است.^[8]

به نام خداوند جان آفرین‏		حکیم سخن در زبان آفرین‏

 

خداوند بخشنده‏ى دست‏گیر		کریم خطابخش پوزش‏پذیر

(سعدى)

8) نکته هشتم

• به نام او آغاز کنیم نه نام دیگران. شهید مطهرى رحمه الله در این مورد مى‏نویسند:
• انسان که احساس فطرى از خدا دارد و او را به عنوان یک موجود قدّوس و منبع خیرات مى‏شناسد، وقتى کارش را به نام او نامید، معنایش این است که در سایه‏ى قدس و شرافت و کرامت او این عمل نیز مقدس مى‏گردد ... و مى‏خواهد عملش را با انتساب به او برکت بخشد؛ لذا کارها را به نام هیچ کس، حتى نام پیغمبر، نمى‏توان آغاز کرد و این است معناى تسبیح نام اللَّه.^[9]

 

صد هزاران عاقل اندر وقت درد		جمله نالان پیش آن دیّان فرد

 

بلکه جمله ‏ى ماهیان در موج‏ها		جمله‏ ى پرندگان در اوج‏ها

 

بلکه جمله‏ى موج‏ها بازى‏کنان‏		ذوق و شوقش را عیان اندر عیان‏

 

(مولوى)

9) نکته نهم

• درس‏ «بسم اللَّه»:
  • شهید مطهرى رحمه الله بر آن است که درس این آیه‏ آن است که:
    • آنچه از خدا به عالم مى‏رسد دو گونه نیست: خیر و شر؛ بلکه آنچه از او مى‏رسد جمله نیکو و رحمت است و این رحمت شامل جماد و نبات و حیوان و انسان به تمام اقسامش مى‏گردد؛ چون اصولًا فاتحه و گشایش هستى با رحمت حق است.^[10]
    • این‏جاست که به خوبى مى‏توان درک کرد که چرا «بسم اللَّه» قرآن با «رحمن و رحیم» توأم است، نه مثلًا با «جبار و منتقم»؛ زیرا نمایش هستى از نظر قرآن، نمایش اللَّه رحمان و رحیم است و حتى جباریت و منتقمیّت نیز شکل دیگرى از رحمانیت و رحیمیت است.^[11]

آموزه ‏ها و پیام‏ها :

• 1. پیام‏ «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ» در آغاز سوره ‏ها آن است که جهت‏ گیرى سوره‏ هاى قرآن، توحیدى و جلوه‏ گر رحمت اوست.
• 2. سخن و کار خویش را با نام خدا شروع کنید و از او کمک بگیرید.
• 3. در آغاز هر کار به یاد مهر و لطف حق باشید.

 

 

منابع تفمناتسیر قرآن مهر، ج‏1، ص: 127

[1] .« کُلُّ أَمرٍ ذى بالٍ لمْ یُذکَرْ فیه بِسم اللَّه فَهُو أَبتر»( بحارالانوار، ج 89، ص 242 باب فضل سوره‏ى فاتحه و ...)

[2] . علماى شیعه اتفاق دارند که« بسم اللَّه» جزء قرآن است ولى در بین اهل سنت اختلاف‏هست، اما بیش‏ترشان آن را جزء قرآن مى‏دانند. ر. ک: تفسیر نمونه، ج 1، ص 17 و تفسیر المنار، ج 1، ذیل سوره‏ى حمد

[3] . یعنى متعلّق« بسم اللَّه»، هم مى‏تواند« استعین» و هم« ابتدى» باشد. ریشه‏ى اسم را« سمو» یا« وسم» دانسته‏اند و« اسم» در اصل به معناى بلندى یا علامت است و به« نام» هر چیزى« اسم» گویند، چون علامت اوست و پس از نام‏گذارى از مرحله‏ى پنهانى بیرون مى‏آید و بروز و ارتفاع پیدا مى‏کند

[4] . واژه‏ى« اللَّهِ» در اصل لغت به معناى معبود یا پناهگاه یا مایه‏ى آرامش و یا پوشیده، ویا به معناى چیزى است که انسان در مورد آن متحیّر است و یا واله و شیداى اوست. ر. ک: مجمع البیان، ج 1، ذیل آیه‏ى اول سوره‏ى حمد؛ المفردات فى غریب القرآن و قاموس قرآن، ج 1، واژه‏ى« اللَّهِ»؛ که برخى ریشه‏ى اللَّه را الَه( عَبَد)، الِهَ( تحیّر)، لاه( احتجب) و ولاه( محبوب) و برخى آن را غیر مشتق دانسته‏اند

[5] .« اله» اسم عام است که در فارسى به خدا ترجمه مى‏شود و به آلهه(/ خدایان) جمع بسته مى‏شود ولى« اللَّهِ» اسم خاص است که باز هم در فارسى، خدا و گاهى خداوند، یزدان و ایزد ترجمه مى‏شود؛ بنابراین واژه‏ى خدا در فارسى به دو صورت عام و خاص استعمال مى‏شود، مثل«dog »(/ اله) و«doG »(/ اللَّهِ) در انگلیسى.( خدا از دیدگاه قرآن، ص 112- 114) البته واژه‏ى« خدا»( خودآ) نزدیک به معناى« واجب الوجود» است و واژه‏ى«dog » تحت تأثیر فرهنگ مسیحیت است و هیچ کدام معناى دقیقى براى اللَّه نیست

[6] . وَرَحْمَتِی وَسِعَتْ کُلَّ شَیْ‏ءٍ.( سوره‏ى اعراف، آیه‏ى 156)

[7] . برخى« رحمن» را صیغه‏ى مبالغه و« رحیم» را صفت مشبه دانسته‏اند و برخى رحیم را نیز صیغه‏ى مبالغه دانسته‏اند.( ر. ک: صرف ساده، ص 140)

[8] . تفسیر نمونه، ج 1، ص 24

[9] . آشنائى با قرآن، ج 2، ص 9

[10] . همان، ص 15

[11] . همان، ص 34