پژوهش های تفسیری رضوان آیه دوم سوره حمد - الحمد لله

پژوهش های تفسیری آیه دوم سوره مبارکه بقره  

--------------------------------

 

قرآن کریم در دوّمین آیه‏ ى سوره‏ ى حمد به‏ ستایش خدا و صفت پروردگارى او اشاره مى‏ کند و مى‏ فرماید:

2. الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ‏

ستایش مخصوص خدایى است که پروردگار جهانیان است.

نکته ‏ها و اشاره‏ ها :

1) نکته اول 

«حمد» به معناى ستایش کردن در برابر کار یا صفت نیکِ آگاهانه و اختیارى است.^[1] واژه ‏ى‏ «الْحَمْدُ» اشاره دارد که اصل حمد و ستایش مخصوص خداست؛^[2] چرا که خدا سرچشمه‏ ى همه‏ ى نعمت‏ها و مواهب و هدایت‏هاست، پس ستایش هر زیبایى و شکر هر نعمتى، در حقیقت ستایش خداست.

مادح خورشید و مدّاحِ خود است‏

2) نکته دوّم

«رَبِّ» در اصل به معناى صاحب و مالک شئ است که به تربیت و اصلاح آن مى ‏پردازد؛ از این رو در فارسى به «پروردگار» ترجمه مى‏شود. برخى مفسران نیز آن را به «شخص بزرگى که فرمانش اطاعت مى‏ شود» معنا کرده ‏اند.^[3]

3) نکته سوّم

در مورد واژه‏ ى «عالمین» مفسران قرآن دو دیدگاه دارند:

دیدگاه اول

برخى بر آن‏اند که این واژه، جمع «عالَم» است؛ یعنى مجموعه‏ اى از موجودات مختلف که داراى صفات یا زمان و مکان مشترک هستند.

پس «عالمین» به مجموعه ‏هاى جهانى، مثل عالم گیاهان، عالم حیوانات و عالم انسان‏ها اشاره دارد؛^[4] هم‏چنان که از امام على علیه السلام در تفسیر آیه‏ ى فوق حکایت شده است.^[5]

دیدگاه دوم

برخى دیگر از مفسران برآن‏اند که «عالمین» به معناى «جهانیان» است؛ چرا که این واژه براى صاحبان عقل به کار مى‏ رود؛^[6] همان طور که در حدیثى از امام صادق علیه السلام نیز این معنا حکایت شده است.^[7]

اما با توجه به این که واژه‏ ى «عالمین» در قرآن به هر دو معناى «انسان‏ها» و «کل موجودات» به کار رفته است،^[8] مانعى ندارد که مقصود آیه‏ ى فوق هر دو معنا باشد،^[9] هر چند معناى دوم مى ‏تواند مصداقى از معناى اول باشد؛ یعنى خدا پرورش‏ دهنده‏ ى کل موجودات، از جمله انسان‏هاست.

4) نکته چهارم

تعبیر «رَبِّ الْعالَمِینَ» در حقیقت دلیلى است براى‏ «الْحَمْدُ لِلَّهِ»، یعنى‏ همه‏ ى ستایش‏ها مخصوص خداست؛ چون پرورش دهنده ‏ى جهانیان است و همه‏ ى نیکى‏ ها و تکامل‏ ها از اوست.

حمدشان چون حمد گلشن از بهار
صد نشانى دارد و صد گیر و دار

(مولوى)

5) نکته پنجم

خدا موجودات و انسان‏ها را، از دو طریق پرورش مى‏دهد:

الف) پرورش تکوینى ، که همه‏ ى گیاهان و حیوانات و انسان‏ها را به رشد ره‏نمود مى ‏شود.

ب) پرورش و هدایت تشریعى که با وحى و توسط رهبران الهى صورت مى‏گیرد.

اى یاد تو روح‏ بخش جان درویش‏
اى مهرِ جمالِ تو دواى دلِ ریش‏

(امام خمینى)

6) نکته ششم

این آیه ‏را اشاره ‏ى لطیفى به دلیل «لزوم سپاس‏گزارى در برابر نعمت دهنده»^[10] مى‏دانند؛ یعنى اولین آیه ‏ى این سوره، با نام خدا و یاد رحمت فراگیر او آغاز شده است و این مطلب انسان را به یاد مبدء هستى و نعمت‏هاى او مى ‏اندازد؛ همان نعمت‏هایى که راه‏نماى ما در شناخت پروردگار است که انگیزه‏ ى ستایش اوست.

چون که آن خلّاق شکر و حمد جوست‏
آدمى را مدح ‏جویى نیز خوست‏

(مولوى)

7) نکته هفتم

این آیه ‏خط بطلانى است بر عقاید خرافى یونانیان ، کلدانیان، رومیان و بت‏ پرستانى که براى موجودات این جهان قایل به «ربّ النوع» بودند و از این رو براى ماه، خورشید، جنگ، عقل، عشق و ... به خدایان متعددى اعتقاد داشتند.

اما این آیه‏ به توحید اشاره کرده، خدا را پروردگار همه‏ ى جهانیان معرفى مى‏ کند و خط بطلانى بر تمام خدایان و ربّ النوع‏ها و پروردگارهاى دروغین مى کشد.

8) نکته هشتم

حمد، احساسى درونى با سه عنصر اساسى:

در مفهوم حمد سه عنصر در آنِ واحد دخیل است

1) ستایش

2) سپاس

3) پرستش

به عبارت دیگر، حمد، ستایش سپاس‏گزارانه ‏ى پرستشانه است ...

خلاصه این‏که حمد یک احساس پاک درونى انسانى است و از اعماق روح انسان سرچشمه مى ‏گیرد که جمال و جلال را بستاید و در مقابل عظمت خاضع باشد؛ و این است که سوره ‏ى حمد مستلزم معرفت الهى است؛ یعنى تا انسان نسبت به خداوند معرفت کامل پیدا نکند، نمى‏ تواند یک سوره‏ ى حمد را درست و صحیح و به صورت واقعى که لقلقه‏ ى لسان نباشد بخواند.^[11]

آموزه ‏ها و پیام‏ها :

1) همه‏ ى جهانیان تحت تربیت الهى قرار دارند.

2) تنها خدا شایسته ‏ى ستایش است.

3) همه‏ ى نعمت‏ها و تربیت‏ها را از خدا بدانید و حمد و شکر او را به‏ جا آورید و در هر شبانه روز آن را بارها تکرار کنید.

 

 

---

[1] . ولى واژه‏ ى« مدح» به معناى هرگونه ستایش است، خواه در برابر امرى اختیارى‏باشد یا غیر اختیارى؛ و« شکر» در برابر نعمت‏هایى است که با میل و اراده‏ى دهنده به ما رسیده است. البته حمد و مدح معمولًا با زبان است، اما شکر گاهى با زبان است و گاهى با عمل( تفسیر نمونه، ج 1، ص 28)

[2] . چون« الف و لام» آن براى جنس است

[3] . ر. ک: مجمع البیان، ذیل آیه

[4] . تفسیر نمونه، ج 1، ص 30

[5] . نورالثقلین، ج 1، ص 17؛« العالمین هم الجماعات من کل مخلوق من الجمادات و الحیوانات و ...»

[6] . دلیل آنها این است که این واژه با« ین» جمع بسته شده است

[7] . ر. ک: تفسیر المنار، ج 1 ص 51

[8] . این ادعاى صاحب تفسیر نمونه در مورد آیه‏ى 36 جاثیه و 23- 24 شعراء است

[9] . ما، در اصول فقه، با دلایلى پذیرفته‏ایم که استعمال لفظ در بیش‏تر از یک معنا اشکال‏ندارد

[10] . وجوب شکر مُنعِم

[11] . آشنائى با قرآن، ج 2، ص 19 و 20

تفسیر قرآن مهر، ج‏1، ص: 132