پژوهش های تفسیری آیه 23 و 24 سوره بقره

پژوهش های تفسیری آیه بیست و سوّم سوره بقره

تفسیر رضوان . حوزه علمیه اصفهان

موضوع : فراخوانی مخالفان به مبارزه و اعجاز قرآن 

اعلام شکست مخالفان و معرفی آتش آماده برای آنها

--------------------------------

23. وَ إِنْ کُنْتُمْ فِی رَیْبٍ مِمَّا نَزَّلْنا عَلى‏ عَبْدِنا فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِنْ مِثْلِهِ وَ ادْعُوا شُهَداءَکُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ‏
و اگر از آنچه که بر بنده خود (/ پیامبر) فرو فرستادیم در تردید هستید، پس اگر راست گویید سوره‏اى از همانندش بیاورید، و گواهانتان را که جز خدایند، فرا خوانید.
24. فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا وَ لَنْ تَفْعَلُوا فَاتَّقُوا النَّارَ الَّتِی وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الْحِجارَةُ أُعِدَّتْ لِلْکافِرِینَ‏
و اگر (چنین) نکردید- و (هرگز) نخواهید کرد- پس [خود را] از آتشى حفظ کنید که هیزم آن مردم و سنگ‏هاست در حالى که براى کافران آماده شده است.

 

نکته‏ ها و اشاره‏ ها :

1) نکته اوّل

پیامبر شخصى است که از طرف خدا مى ‏آید و سخن خدا را حکایت، و دستورات او را ابلاغ مى ‏کند. هر چند پیامبران افرادى معصوم و پاک هستند، ولى از آن‏جا که ممکن است شیّادانى به دروغ ادعاى نبوّت کنند، خدا به ‏فرستادگانش معجزه مى‏ دهد تا گواه راست‏گویى و حقّانیّت آنها باشد.

2) نکته دوّم

پیامبران الهى هر کدام معجزه‏ اى داشتند و معجزه ‏ى پیامبر اسلام قرآن است. آیات‏ فوق منکران و مخالفان را به مبارزه و آوردن یک سوره، همانند سوره ‏هاى آن، فرا مى‏ خواند، این مبارزه‏ طلبى را «تحدّى» مى‏نامند.

3) نکته سوّم

وقتى مخالفان قرآن در مبارزه شکست بخورند و نتوانند سوره ‏اى همانند سوره‏ هاى قرآن بیاورند، همین عجز و ناتوانى آنان گواه حقانیّت قرآن و آورنده‏ ى آن است و ثابت مى‏ کند که قرآن از سنخ کلام بشر نیست و سخن خداست.

4) نکته چهارم

قرآن کریم از جهات گوناگون معجزه است:

الف) قرآن داراى معارف بلند و عمیق و قوانین عالى است که توسط فردى درس ناخوانده آورده شده است.
بـــ) قرآن در طول بیست و سه سال در وطن و مسافرت و شهرها و جنگ‏ها بر پیامبر صلى الله علیه و آله فرود آمد، اما هیچ اختلاف و تناقضى در آن نیست؛ در حالى که اگر از فکر انسان بود با تکامل علمى و روحى او سخنانش تغییر مى‏کرد و گرفتار اختلاف مى‏شد.
جــ) بلاغت و فصاحت قرآن در اوج و اعجازآمیز است؛ یعنى جملات آن رسا و گویاست، به طورى که طى هزار و چهارصد سال گذشته، هیچ عربى نتوانسته است مثل آن را بیاورد. «1»
د ) قرآن شامل اخبار غیبى است و در مواردى از وقایع آینده خبر داده است (مثل خبر پیروزى رومیان و داخل شدن پیامبر صلى الله علیه و آله در مسجدالحرام)؛ «2» هم‏چنین، اشارات علمى اعجاز آمیز دارد، یعنى به مسائل علمى (هم‏چون زوجیّت عام موجودات، نیروى جاذبه ‏ى‏ کرات آسمانى، لقاح ابرها، چینش مراحل خلقت انسان و حرکت‏هاى خورشید) «3» اشاره کرده است که قرن‏ها بعد از آن، دانشمندان علوم تجربى توانستند آن را کشف کنند.
هـ ) قرآن کتابى گویا، جاودانى، جهانى و روحانى است؛ یعنى نیاز به معرفى ندارد و خود با مردم سخن مى‏گوید و زمان و مکان، آن را کهنه نم ى‏سازد و در هر زمان و مکانى سخن تازه و رهنمود دارد و قابل اجراست و معجزه‏اى روحانى و فرهنگى است و جنبه ‏ى جسمانى و فناپذیر و گذرا ندارد. «1»

__________________________________________________
 (1). در مورد معجزه و اعجاز قرآن، ر. ک: تفسیر المیزان، ج 1، ص 58 به بعد
 (2). ر. ک: سوره‏ى روم، آیات 1- 5 و سوره‏ ى فتح، آیه‏ى 27
 (3). ر. ک: پژوهشى در اعجاز علمى قرآن‏

5) نکته پنجم

 قرآن براى هر گروه از مخاطبان خود، اعجاز خاصى است؛ یعنى براى ادیبان اعجازِ ادبى است، براى متخصصان علوم و قانون‏ دانان و سیاست‏مداران، از جهت ویژه ‏اى معجزه است و از نظر اخبار غیبى و عدم اختلاف و ... براى همه‏ ى مردم اعجاز به حساب مى‏ آید. «2»

6) نکته ششم

 قرآن کریم گاهى از مخالفان و منکران مى‏ خواهد که «مثل قرآن» را بیاورند «3» و بعد تخفیف مى ‏دهد و مى‏ فرماید «ده سوره‏ همانند قرآن» بیاورید، باز هم تخفیف مى‏ دهد و در آیات‏ فوق مى‏ فرماید: «یک سوره ‏همانند قرآن بیاورید.» «4» و حتى از منکران مى‏ خواهد که گواهان و دوستان خود را به کمک بطلبند و همگى دست به دست هم بدهند تا سوره ‏اى همانند قرآن بیاورند.

7) نکته هفتم

این آیات‏ نوعى مبارزه ‏طلبى است؛ از این رو، بارها منکرانِ قرآن را تحریک مى ‏کند؛ یعنى گاهى به آنان مى‏ فرماید: «اگر راست مى‏ گویید یک‏ سوره‏ همانند آن بیاورید.» و گاهى مى‏ فرماید: «قبلًا نتوانستید مانند قرآن بیاورید.» و باز مى‏ فرماید: «در آینده هم نمى ‏توانید همانندش را بیاورید.»
آرى، این تحریک‏ها براى آن است که ناتوانى مخالفان و اعجاز قرآن را بهتر نشان دهد؛ و تاریخ اسلام نشان داده است که هر گاه کسى اقدام به آوردن مثل قرآن کرده، شکست خورده است. «5»
__________________________________________________
 (1). در مورد هماورد طلبى قرآن و اعجاز آن و نیز اعجازهاى علمى قرآن، مطالب مبسوطى ذیل آیه‏ى 13، سوره ‏ى هود و نیز آیه‏ى 10، سوره‏ ى لقمان بیان خواهد شد
 (2). تفسیر المیزان، ج 1، ص 60
 (3). سوره‏ى هود، آیات 13- 14
 (4). سوره‏ى یونس، آیه‏ى 38
 (5). ر. ک: اعجاز القرآن و بلاغت محمد صلى الله علیه و آله، ترجمه‏ى عبدالحسین ابن الدین و قرآن و آخرین پیامبر
 

8) نکته هشتم

در این آیات‏ بیان شده که هیزم آتش دوزخ از انسان‏ها و سنگ‏ هاست. «2» این تعبیر یا اشاره به شدّت حرارت آتش دوزخ است که سنگ و انسان را هم‏چون هیزم شعله ‏ور مى ‏کند و یا اشاره به بت هاست که در دوزخ مى‏ سوزند و یا اشاره به آتشى است که از درون انسان و سنگ شعله مى کشد، یعنى انرژى‏ هاى نهفته در درون اتم‏ هاست که اگر آزاد شود مى‏ تواند همه چیز را بسوزاند و نابود سازد. «3»
البته این معانى منافاتى با هم‏دیگر ندارند و مانعى ندارد که همه ‏ى این معانى مقصود آیه ‏باشد. «4»

9) نکته نُهُم

در این آیات‏ اشاره شده که آتش دوزخ آماده است. این مطلب یا بدین معنا است که دوزخ هم اکنون آفریده شده و آماده‏ى پذیرش کافران است و یا آتش دوزخ در باطن همین جهان آماده است، آتشى که در ذرّات وجود انسان و سنگ‏ هاست و در حقیقت این آتش نتیجه‏ ى اعمال زشت انسان است که درون خود او شکل مى‏گیرد و سر برمى‏ آورد و دوزخ را تشکیل مى ‏دهد.
__________________________________________________

 (2). واژه‏ى «وقود» به معناى هیزم و نیز شعله‏ى آتش است (المفردات فى غریب القرآن، ماده‏ى «وقد»)
 (3). ر. ک: تفسیر نمونه، ج 1، ص 127- 128
 (4). از آن‏جا که مبناى برخى مفسران بزرگ معاصر و نویسنده بر آن است که استعمال لفظ در بیش‏تر از یک معنا مانعى ندارد، پس مانعى ندارد که یک جمله و آیه‏چند معنا داشته باشد
 

آموزه‏ ها و پیام‏ ها :

1) قرآن معجزه ‏اى شکست ‏ناپذیر است.
2) منکران و مخالفان قرآن را در طول تاریخ به مبارزه بطلبید.
3) سزاى مخالفت با قرآن، شکست و آتش دوزخ است.
4) آتش دوزخ از وجود خود انسان‏هاست.
5) قرآن سند زنده ‏ى حقانیت وحى و نبوّت است.

 

                        تفسیر قرآن مهر، ج‏1، ص: 204