پژوهش های تفسیری آیه 26 سوره بقره

پژوهش های تفسیری آیه بیست و ششم سوره بقره

تفسیر رضوان . حوزه علمیه اصفهان

موضوع : مثالهای حق و حقیقت قرآن و تاثیرات متفاوت آنها  

--------------------------------

26. إِنَّ اللَّهَ لا یَسْتَحْیِی أَنْ یَضْرِبَ مَثَلًا ما بَعُوضَةً فَما فَوْقَها فَأَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا فَیَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ وَ أَمَّا الَّذِینَ کَفَرُوا فَیَقُولُونَ ما ذا أَرادَ اللَّهُ بِهذا مَثَلًا یُضِلُّ بِهِ کَثِیراً وَ یَهْدِی بِهِ کَثِیراً وَ ما یُضِلُّ بِهِ إِلَّا الْفاسِقِینَ‏
در حقیقت خدا شرم نمى‏کند که به پشه‏اى و فراتر از آن مَثَلى بزند، و امّا کسانى که ایمان آورده‏اند پس مى‏دانند که آن [مَثَل‏]، حقیقتى از طرف پروردگارشان است، و امّا کسانى که کفر ورزیدند، پس مى‏گویند: «خدا از این مَثَل چه اراده کرده است؟ بسیارى را با آن گمراه مى‏نماید و بسیارى‏را با آن راه‏نمایى مى‏کند.» در حالى که جز نافرمانبرداران را بدان گمراه نمى‏سازد.

شأن نزول :

داستان نزول آیه ‏ى فوق را این‏گونه حکایت کرده ‏اند که پس از نزول مثال‏هاى قرآن (در مورد منافقان یا مشرکان)، منافقان گفتند «خدا برتر از آن است که چنین مثال‏هایى بزند.» و در وحى بودن آیات ‏قرآن تردید کردند.
آیه ‏ى فوق فرود آمد و به آنان پاسخ داد که مثال‏هاى قرآن حق است. «1»
 

نکته‏ ها و اشاره‏ ها :

1) نکته اوّل

یکى از روش‏هاى تعلیم و تربیت، استفاده از مثال‏هاى مناسب است.
قرآن کریم مکرر از این روش براى بیان حقایق و تربیت و هدایت مردم استفاده کرده است.
مثال مناسب چند فایده و نتیجه دارد:
اول آن‏که حقایق نامحسوس و علمى را به صورت محسوس مجسّم مى ‏کند، در نتیجه ، مطالبى را که دانش‏ پژوهان به سختى درک مى‏ کنند براى آنان زود فهم و آسان ‏فهم مى‏ سازد، و نیز مطالب علمى پیچیده را براى عموم مردم ساده مى‏ سازد.
دوم آن‏که مثال‏هاى جالب و زیبا تأثیر زیادى بر روح و روان انسان دارد و او را به عمل تشویق مى ‏کند و گاهى بهانه ‏تراشى‏ هاى افراد لجوج را خاموش مى‏ سازد.
__________________________________________________
 (1). برخى نقل کرده ‏اند که منافقان نسبت به آیات 73، سوره‏ ى حج و 41 سوره‏ ى عنکبوت اشکال کردند که به مگس و عنکبوت مثال مى‏زند و برخى گفته ‏اند بعد از آیات 17- 20 سوره‏ ى بقره اشکال کردند که در مورد حالات منافقان مثال‏هایى  بیان کرد (تفسیر نمونه، ج 1، ص 6- 145)
 

2) نکته دوّم

 قرآن کریم، براى نشان دادن ناتوانى مشرکان از مثال مگس ، «1» و براى نشان دادن ضعف تکیه‏ گاه ‏هاى بت‏ پرستان از مثال خانه‏ ى عنکبوت استفاده کرده «2» و براى نشان دادن حیرت و سرگردانى منافقان، به شب تاریک و رعد و برق و رگبار مثال زده است «3» و ...
از این روست که در آیه‏ ى فوق مى‏ فرماید: خدا شرم ندارد که هر گونه مثالى بزند و حتى به حیوان کوچکى مثل پشه یا ریزتر از آن یا بزرگ‏تر از آن، «4» تا حقایق را روشن سازد.
آرى بیان حقایق به وسیله‏ ى مثال‏هاى حق، نه تنها شرم ندارد، بلکه نوعى هنرنمایى در سخن گفتن است.

3) نکته سوّم

«پشه» موجود ریزى است که ساختمان بدنش ظرافت‏ هاى زیادى دارد این حیوان کوچک همان اندام‏ هایى را دارد که حیوان بزرگى چون فیل دارد، حتى خرطوم او هم‏چون خرطوم فیل، توخالى، و هم‏چون سرنگ، باریک و مکنده است. حواس پشه فوق‏العاده حسّاس است و خطرها را به‏ خوبى درک مى‏کند. آرى، پشه و اندام ریز و ظریف او نشانه‏ هایى از قدرت و علم خداست که مثال زدنى است.

4) نکته چهارم

در این آیه ‏بیان شده که مؤمنان مى‏ دانند مثال‏هاى الهى، حق و از طرف پروردگار است. حق بودن مثال به آن است که حقایق را به‏ خوبى روشن‏ مى‏سازد و مثال دروغین و غیرمنطبق با واقع نیست، بلکه اگر در آن دقت شود، انسان را به حق مى‏رساند. «1»
مثال‏هاى قرآن جلوه‏اى از «ربوبیت» خداست؛ یعنى وسیله‏اى براى پرورش و هدایت و راه‏نمایى انسان‏هاست.

__________________________________________________
 (1). سوره‏ ى حج، آیه‏ ى 73
 (2). سوره ‏ى عنکبوت، آیه‏ ى 41
 (3). سوره‏ ى بقره، آیات 17- 20
 (4). واژه ‏ى «فَما فَوْقَها» دو گونه تفسیر شده است: بالاتر از پشه در ریزى یا بالاتر از آن دردرشتى (تفسیر نمونه، ج 1، ص 147)
 

5) نکته پنجم

کافران افرادى بهانه‏ جو و بهانه ‏تراش‏اند، از این رو، به جاى آن‏که در مثال‏هاى حقّ خدا دقت کنند و مقصود را دریابند، ایراد مى‏گیرند و تردید مى ‏کنند و مى ‏گویند: مقصود خدا از این مثال‏ها چیست؟ این مثال‏ها براى گروهى هدایت‏گر و براى گروهى گمراه کننده است. «2»

6) نکته ششم

در این آیه ‏اشاره شده که هدایت و گمراهى به خود انسان و مسیرى که انتخاب مى‏ کند بستگى دارد؛ یعنى کردار و عقاید و مسیر فکرى و عملى انسان زمینه ‏ساز پذیرش هدایت یا گمراهى است وگرنه کسى در پیمودن راه گمراهى مجبور نیست. اگر انسان مسیر ایمان و حق را انتخاب کند، در اثر توجه به آیات‏ قرآن، هدایت بیش‏ترى مى‏ یابد ولى اگر نافرمانى نماید و مسیر فسق و کفر را انتخاب کند و به کژ راهه برود، هر چه بیش‏تر آیات‏ الهى را بشنود لجاجت بیش‏ترى مى ‏کند و گمراه ‏تر مى‏شود.

 باران که در لطافت طبعش ملال نیست

در باغ لاله روید و در شوره زار خس‏

7) نکته هفتم

«فسق» در اصل به معناى خارج شدن هسته از درون خرماست؛ سپس به کسانى که از مسیر حق خارج شدند و به نافرمانى خدا و گناه روى آوردند «فاسق» گفته شد؛ از این رو کافران، منافقان و گناهکاران، افرادى نافرمانبردار و فاسق هستند.
__________________________________________________
 (1). واژه‏ ى «حق» در اصل به معناى ثبوت، مطابقت و موافقت است، و یا «حق» آن است که چیزى در جاى خود قرار گیرد
 (2). برخى مفسران احتمال داده‏اند که جمله ‏ى «یُضِلُّ بِهِ ...» کلام خدا باشد، نه گفتار کافران، (تسنیم، ج 2، ص 515)، ولى برخى مفسران برآن‏اند که معناى دوم که در متن آوردیم مناسب‏تر است (تفسیر نمونه، ج 1، ص 148)

 

آموزه‏ ها و پیام‏ ها :

1)  یکى از روش‏هاى تربیتى مفید، استفاده از مثال‏هاى مناسب است.
2)  خدا از مثال‏زدن به حق شرم نمى‏ کند (شما نیز از بیان حقایق شرم نکنید).
3)  مثال‏هاى قرآن، جلوه ‏اى از ربوبیت خداست که به حق رهنمون مى‏ شود.
4)  مثال مناسب آن است که حق‏نمون بوده، فایده ‏ى تربیتى و پرورشى داشته باشد.
5)  واکنش‏هاى مردم در برابر مثال‏هاى قرآنى متفاوت است و کافران در برابر آن بهانه و ایراد مى ‏گیرند.
6)  افراد نافرمانبردار زمینه‏ ى بهره‏ ورى از مثال‏هاى قرآنى را در خود از بین مى‏برند و گمراه مى ‏شوند.
7)  در ظرافت‏ هاى موجودات ریز (هم‏چون پشه)، دقت کنید که مثال ‏زدنى است.

 

                        تفسیر قرآن مهر، ج‏1، ص: 210