پژوهش های تفسیری آیه 31 و 32 و 33 سوره بقره

پژوهش های تفسیری آیه سی و یکم سوره بقره

تفسیر رضوان . حوزه علمیه اصفهان

موضوع :  آموزش آدم و آزمایش فرشتگان به وسیله آن

--------------------------------

31. وَ عَلَّمَ آدَمَ الْأَسْماءَ کُلَّها ثُمَّ عَرَضَهُمْ عَلَى الْمَلائِکَةِ فَقالَ أَنْبِئُونِی بِأَسْماءِ هؤُلاءِ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ‏
و [خدا] همه نام‏ها را به آدم آموخت؛ سپس آنها را بر فرشتگان عرضه نمود و گفت: «اگر راست گویید، نام‏ هاى ایشان را به من خبر دهید.»
32. قالُوا سُبْحانَکَ لا عِلْمَ لَنا إِلَّا ما عَلَّمْتَنا إِنَّکَ أَنْتَ الْعَلِیمُ الْحَکِیمُ‏
 (فرشتگان) گفتند: «منزّهى تو! ما هیچ دانشى جز آنچه به ما آموخته‏اى نداریم، [چرا] که تنها تو دانا [و] فرزانه ‏اى.»
33. قالَ یا آدَمُ أَنْبِئْهُمْ بِأَسْمائِهِمْ فَلَمَّا أَنْبَأَهُمْ بِأَسْمائِهِمْ قالَ أَ لَمْ أَقُلْ لَکُمْ إِنِّی أَعْلَمُ غَیْبَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ أَعْلَمُ ما تُبْدُونَ وَ ما کُنْتُمْ تَکْتُمُونَ‏
 [خدا] فرمود: «اى آدم! آنان را به نام‏ هایشان خبر ده.» و هنگامى که [آدم‏] آنان را به نام‏هایشان خبر داد، (خدا) گفت: «آیا به شما نگفته ‏ام که من نهان آسمان‏ها و زمین را مى‏ دانم؟! و (نیز) آنچه را آشکار مى‏کنید و آنچه را همواره پنهان مى‏ داشتید، مى‏ دانم.»

 

نکته‏ ها و اشاره‏ ها :

1) نکته اوّل

  در این آیات‏ صحنه ‏اى از امتحان آدم علیه السلام و فرشتگان به تصویر کشیده شده که آدم علیه السلام در آن پیروز شد، ولى فرشتگان موفق نشدند و بار دیگر برترى انسان بر فرشتگان روشن شد.

 

2) نکته دوّم

 آزمایش فرشتگان و آدم، یک ارزیابى علمى بود؛ یعنى آنان را در برابر نام‏ها (و حقایق و اسرار و علوم هستى) قرار دادند و انسان به خاطر ظرف وجودى وسیع خود آنها را آموخت و بیان کرد، ولى فرشتگان به خاطر ظرف وجودى محدود خود نتوانستند پاسخ پرسش‏هاى علمى را تهیه کنند و در امتحان شکست خوردند.
 

3) نکته سوّم

مقصود از «نام‏ها» در این آیات‏ چیست؟
در این مورد چند احتمال داده ‏اند:

الف) در احادیثى آمده است که مقصود از این نام‏ها همان نام‏هاى رهبران الهى و حجت‏هاى اوست. «1»
ب ) در احادیث دیگرى آمده که مقصود از نام‏ها، زمین‏ها، کوه‏ها، دره‏ها و همه‏ى موجودات است. «2»
ج ) منظور از این نام‏ها، همان استعداد نام‏گذارى چیزهاست که خدا به انسان عطا فرموده است و براساس همین نام‏گذارى است که علوم بشر شکل مى‏گیرد و نسل به نسل منتقل مى‏شود. «3»
د ) منظور اعطاى معانى و مفاهیم و مسمّاى این نام‏ها به آدم علیه السلام بوده است که همان علوم و اسرار مربوط به آفرینش و موجودات است؛ پس مقصود، منابع و خزاین چیزهاست، نه صرف لغات. «4»
هـ ) آموزش نام‏ها، کنایه از قدرت شناخت حقایق و آثار چیزهاست که خدا در نهاد انسان قرار داده و تنها انسان چنین توانى دارد و با استفاده از این توانایى در اسرار جهان مى‏اندیشد و تمام اکتشافات و اختراعات علمى بشر نیز نتیجه‏ى همین مطلب است. (م)
و) مقصود همان حقایق غیبى عالم است که نشانه‏ى خدا هستند؛ حقایقى که باشعور و عاقل و خزاین چیزهاى جهان هستند و نزد خدا ذخیره‏اند. «5»
البته این معانى با هم‏دیگر منافاتى ندارند و جمع آنها مشکل نیست و همه ‏ى این معانى مى ‏تواند مقصود آیه ‏باشد، هر چند احتمال پنجم جالب‏تر است.

__________________________________________________
 (1). تفسیر المیزان، ج 1، ص 120
 (2). همان و تفسیر مجمع البیان، ذیل آیه‏
 (3). تفسیر نمونه، ج 1، ص 176
 (4). همان و المیزان، ج 1، ص 117
 (5). ر. ک: تفسیر تسنیم، ج 3، ص 169
 

4) نکته چهارم

برخى مفسران بر آن ‏اند که خداى متعال این علوم را به صورت تکوینى به انسان آموخت؛ یعنى در نهاد و وجود او قرار داد و در مدت کوتاهى بارور ساخت؛ «1» همان‏طور که بیان را به صورت تکوینى به انسان تعلیم داد؛ «2» یعنى استعداد فهم این نام‏ها و اسرار و علوم را در فطرت و سرشت انسان قرار داد.

5) نکته پنجم

آیا اگر خدا آن علوم و نام‏ها را به فرشتگان یاد مى‏داد آنها نیز نمى‏توانستند مثل آدم بیاموزند و در آزمایش موفق شوند؟
تفاوت فرشتگان با انسان در این بود که انسان‏ها ظرفیت وجودى بیش‏ترى داشتند؛ از این رو این نام‏ها و علوم در ظرف وجودى آنان قرار گرفت و بارور شد، ولى فرشتگان چون براى اهداف دیگرى آفریده شده بودند، ظرفیت خاصى داشتند که آماده‏ى پذیرش این همه علوم و اسرار نبود؛ به عبارت دیگر علوم انسان‏ها با تفکر و خلاقیت افزایش مى‏یابد، اما علوم فرشتگان مثل رایانه با حافظه‏ ى محدودى است که هر چه به او مى‏دهند بازمى‏گوید و هنگامى که در این آزمایش معلوم شد که آنان ظرفیت علوم و اسرار نام‏ها را ندارند و از انسان برتر و شایسته‏تر به خلافت نیستند، به‏خوبى این حقیقت را پذیرفتند و تسلیم شدند.

6) نکته ششم

 در این آیات‏ براى آموزش انسان تعبیر «تعلیم» به کار رفته، اما براى فرشتگان تعبیر «عرضه» به کار رفته است که بالاتر از آموزش است، همان‏طور که نوار آموزشى با فیلم آموزشى تفاوت دارد؛ پس ممکن است گفته شود که فرشتگان نتوانستند چیزى را که به صورت صدا و تصویر به آنان عرضه شد دریابند، در حالى که انسان با آموزش نازل‏ترى آنها را دریافت و این برترى‏ انسان را نشان مى‏داد.
__________________________________________________
 (1). تفسیر نمونه، ج 1، ص 178
 (2). «عَلَّمَهُ الْبَیانَ» (سوره‏ى الرحمن، آیه‏ى 4)
 

7) نکته هفتم

 برخى مفسران برآن‏اند که مقصود از «چیزى که فرشتگان مخفى مى‏ کردند» آن است که فرشتگان، در دل، خود را شایسته ‏تر از انسان براى جانشینى خدا در زمین مى‏ دانستند و این مطلبى بود که در آیه ‏ى قبل بدان اشاره شد، اما تصریح نکردند.
برخى دیگر برآن‏ اند که آیه‏ به ابلیس اشاره دارد که در صف فرشتگان قرار داشت و تصمیم داشت در برابر انسان سجده نکند، ولى این مطلب را در دل پنهان مى‏ کرد. «1»
این احتمال نیز هست که این آیه‏به علم وسیع الهى و قلمرو بى‏کران آن در امور آشکار و پنهان اشاره داشته باشد، همان‏طور که به مخاطب خود مى‏گوییم «ما همه چیز پنهان و آشکار شما را مى‏ دانیم» و لازمه ‏ى این سخن آن نیست که حتماً چیز مخفى وجود داشته باشد؛ البته مانعى ندارد که هر سه مطلب مقصود آیه ‏باشد.
 

آموزه‏ ها و پیام‏ ها :

1) با ارزیابى علمى، شایستگى و برترى افراد را ثابت کنید.
2) ظرفیت علمى و معلومات افراد، معیار برترى آنها در انتصاب به پست و مقام است.
3) دانشمندترین افراد را براى جانشینى خدا و رهبرى و خلافت در زمین برگزینید.
4) ظرفیت علمى انسان از فرشتگان بیش‏تر است.
5) خدا نام‏ها (و علوم و اسرارى) را در نهاد انسان به ودیعت نهاده است.
6) در هنگام شکست علمى (تکبّر نورزید) برترى علمى دیگران را بپذیرید و اعتراف کنید (که این روش فرشته ‏خویان است).
__________________________________________________
 (1). تفسیر نمونه، ج 1، ص 178
پیام هشدارآمیز آیه‏ى سى و سوم آن است که علم خدا بى‏کران است (پس شما نمى‏توانید چیزى را از او مخفى سازید).

 

                        تفسیر قرآن مهر، ج‏1، ص: 227