پژوهش های تفسیری آیه 48 سوره مبارکه بقره

پژوهش های تفسیری آیه 48 سوره بقره

تفسیر رضوان . حوزه علمیه اصفهان

--------------------------------

 

48. وَ اتَّقُوا یَوْماً لا تَجْزِی نَفْسٌ عَنْ نَفْسٍ شَیْئاً وَ لا یُقْبَلُ مِنْها شَفاعَةٌ وَ لا یُؤْخَذُ مِنْها عَدْلٌ وَ لا هُمْ یُنْصَرُونَ‏

و [خودتان را] از (عذابِ) روزى حفظ کنید، که هیچ کس به جاى شخص (دیگرى) چیزى (از عذاب) کیفر نمى‏شود، و از او هیچ شفاعتى پذیرفته نمى‏شود، و هیچ عوضى از او گرفته نمى‏شود، و آنان یارى نمى ‏شوند.

نکته ‏ها و اشاره‏ ها :

1) آیات‏ قبل و بعد از آیه‏ ى فوق ، در مورد یهودیان است؛ از این رو برخى مفسران برآن ‏اند که این آیه ‏به عقاید باطل و خرافى یهود اشاره مى ‏کند که مى‏ پنداشتند: چون نیاکان آنها از پیامبران الهى بودند در مورد ایشان شفاعت خواهند کرد، یا مى‏ توانند تاوان و غرامت گناهانشان را بدهند تا بخشوده شوند. حتى برخى مفسران حکایت کرده ‏اند که یهودیان براى کفاره ‏ى گناهانشان قربانى مى‏ کردند. «1» ولى قرآن‏ کریم خط بطلان بر این عقاید خرافى آنان کشید و بیان کرد که آنان در صحنه ‏ى رستاخیز تنها خواهند بود و شفیع و یارى نخواهند داشت و غرامت آنان پذیرفته نخواهد شد. «2»
2) آیه‏ ى فوق در مورد یهودیان است، ولى یک قانون کلى را در مورد رستاخیز بیان مى‏ کند که در آیات‏ دیگر قرآن نیز بدان اشاره شده است «3» و آن این که در رستاخیز ، اموال و فرزندان سودى به حال انسان ندارند و هر کس مسئول اعمال خود است.
3) در دنیا براى نجات خلافکاران از راه‏کارهاى مختلفى استفاده مى‏شود؛ از جمله: گاهى دیگران جریمه و غرامت خلافکار را به عهده مى ‏گیرند و مى پردازند، گاهى وساطت و شفاعت او را مى‏ کنند و به یارى‏اش مى‏ شتابند.

از این رو، برخى از منحرفان و کژاندیشان و خرافه‏ پرستان مى‏پندارند در رستاخیز نیز همین گونه است، ولى در رستاخیز هیچ یک از این‏ها کارساز نیست و هر کس به کیفر اعمال خویش مى‏رسد.
 (1). المنار، ج 1، ص 306
 (2). تفسیر نمونه، ج 1، ص 221- 222
 (3). «یَوْمَ لا یَنْفَعُ مالٌ وَ لا بَنُونَ» (سوره ‏ى شعراء، آیات 88- 89)

4) «شفاعت» در اصل به معناى جفت کردن و ضمیمه کردن چیزى به چیزى است. «1»
قرآن کریم در برخى آیات، مثل همین آیه، شفاعت را نفى مى ‏کند، «2» ولى در آیاتى دیگر شفاعت را براى خدا یا کسانى که خدا اجازه مى‏ دهد اثبات مى‏ کند «3» و گاهى براى شفاعت‏ گران شرایطى را مشخص مى‏ سازد. «4»
بنابراین روشن مى‏ شود که خداوند شفاعت بدون شرط را که نوعى پارتى بازى است، نمى‏ پذیرد، اما شفاعت مشروط که یک مکتب عالى تربیتى است، پذیرفته مى‏شود.
5) شفاعت مردود آن است که شفاعت کننده با استفاده از نفوذ خویش، مجازات خلافکار را تغییر دهد و او را نجات بخشد، بدون این‏که تغییرى در شرایط شفاعت شونده حاصل شود. این شفاعت غیرعادلانه و نوعى پارتى‏بازى است که در مباحث مذهبى جایى ندارد.
شفاعت صحیح آن است که در اثر ارتباط با شفاعت کننده در شفاعت شونده تغییرى حاصل مى‏شود و وضع نامطلوبش تغییر مى‏ کند، به طورى که شایسته ‏ى بخشودگى مى‏ شود. این نوع شفاعت گناهکاران را به بخشایش خداوند امیدوار مى‏ سازد و از یأس و نا امیدى آنها جلوگیرى مى‏ کند و زمینه ‏ساز تغییر و اصلاح آنها مى‏ شود.
 (1). واژه‏ ى «شفاعت» از ریشه‏ى «شفع» و به معناى جفت و همراه شدن است؛ یعنى همراهى با شخصى که برتر و یاور فرد ضعیف‏تر است‏
 (2). ر. ک: سوره‏ى بقره، آیات 48 و 254 و سوره‏ى مدثر، آیه‏ ى 48
 (3). ر. ک: سوره‏ى سجده، آیه‏ى 4؛ سوره‏ى زمر، آیه‏ ى 44؛ سوره‏ى بقره، آیه‏ى 255 و سوره ‏ى سبأ، آیه‏ ى 23
 (4). ر. ک: سوره‏ ى انبیاء، آیه‏ى 28 و سوره‏ ى مریم، آیه ى 87

6) شفاعت صحیح با توحید منافاتى ندارد و در راستاى اجازه و خواست خداست؛ یعنى خداى متعال به کسانى که راضى است و عهدى با آنان دارد مقام شفاعت عنایت کرده است «1» تا در مورد کسانى که ایمان آورده و پیرو حق هستند و از خدا طلب عفو مى‏کنند شفاعت نمایند. همان‏طور که فرزندان یعقوب از پدرشان خواستند که براى گناهان آنان استغفار کند «2» و نیز قرآن مردم را به استغفار پیامبر اسلام صلى الله علیه و آله سوق مى‏دهد. «3»
 

آموزه ‏ها و پیام‏ها:

1) رستاخیز روز تنهایى و بى ‏یاورى است.
2) در مورد رستاخیز امیدهاى واهى نداشته باشید و به افراد و اموال خود دل نبندید.
3) در رستاخیز هر کس مسئول کردار خویش است و راهکارى براى فرار از مجازات وجود ندارد.
4) به یاد مشکلات رستاخیز باشید و خود نگه‏دارى کنید و تقوا پیشه شوید.
(1). ر. ک: سوره‏ى انبیاء، آیه‏ى 28 و سوره‏ى مریم، آیه‏ى 87
 (2). سوره‏ى یوسف، آیات 98- 99
 (3). سوره‏ى نساء، آیه‏ى 64؛ بحث کامل‏تر را در مورد شفاعت، ذیل آیه‏ى 255 سوره‏ى بقره؛ آیه‏ى 23 سوره‏ى سبأ و آیه‏ى 28 سوره‏ى انبیاء ببینید
                        تفسیر قرآن مهر، ج‏1، ص: 261