آیه 45 | استعانت صبر و نماز | جلسه 1

تفسیر سوره مبارکه بقره آیه 45 جلسه 1

حجت الاسلام و المسلمین حاج شیخ یدالله رضوانی

 تفسیر آیه چهل و پنجم

--------------------------------

 

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ‏

«وَاسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَالصَّلَاةِ وَإِنَّهَا لَکَبِیرَةٌ إِلَّا عَلَى الْخَاشِعِینَ*الَّذِینَ یَظُنُّونَ أَنَّهُمْ مُلَاقُو رَبِّهِمْ وَأَنَّهُمْ إِلَیْهِ رَاجِعُونَ»[1]

به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

از شکیبایى و نماز یارى جویید. و به راستى این [کار] گران است، مگر بر فروتنان: (45)

 

تفسیر سوره مبارکه بقره - آیه 45

حجت الاسلام و المسلمین حاج شیخ یدالله رضوانی

«أَعُوذُ بِاللَّهِ السَّمِیعِ الْعَلِیمِ مِنَ الشَّیْطَانِ اللَّعینِ الرَّجِیمِ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیم‏ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمینَ وَ صَلَّی اللهُ عَلَی سَیِّدِنَا مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّاهِرینَ وَ اللَّعنَةُ الدَّائِمَةُ عَلَی أعْدائِهِمْ مِنَ الآنِ إلِی قِیامِ یَومِ الدِّینِ».

 

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ‏

 

«وَاسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَالصَّلَاةِ وَإِنَّهَا لَکَبِیرَةٌ إِلَّا عَلَى الْخَاشِعِینَ*الَّذِینَ یَظُنُّونَ أَنَّهُمْ مُلَاقُو رَبِّهِمْ وَأَنَّهُمْ إِلَیْهِ رَاجِعُونَ»[1]

«از صبر و نماز یاری جوئید (و با استقامت و کنترل هوسهای درونی و توجه به پروردگار نیرو بگیرید) و این کار جز برای خاشعان گران است*آنها که ایمان دارند خدای خود را ملاقات می‏کنند و به سوی او باز می‏گردند»[2]

مقدمه

دنباله بحثمان در سوره مبارکه بقره به آیه 45 سوره مبارکه بقره رسیدیم :«وَاسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَالصَّلَاةِ وَإِنَّهَا لَکَبِیرَةٌ إِلَّا عَلَى الْخَاشِعِینَ»[3]یعنی استعانت به صبر و صلاة فقط برای خاشعین آسان است. این بحث را دنبال کردیم تا توصیف خاشعین که قرآن می فرماید:« الَّذِینَ یَظُنُّونَ أَنَّهُمْ مُلَاقُو رَبِّهِمْ وَأَنَّهُمْ إِلَیْهِ رَاجِعُونَ»[4]

صفات خاشعین

خداوند در این آیه سه صفت برای خاشعین بیان می کند:

الف) یقین «یظنون»

دلایل دلالت واژه «یظنون» بر یقین:

به سه دلیل، «یظنون»[5] در آیه   به معنای «یوقنون» است.

1) سیاق آیه [6]

این که خود ظن[7] به دو صورت می باشد: یا ملحق به علم است یا ملحق به شک.[8] ظن بالای 80 درصد را ملحق به علم میدانند. و آن ظنی که خیلی بالاتر از 50 درصد(شک) نبود را ملحق به شک می دانند. لذا ظن، آن چه که ملحق به شک می شد احکام شک را بر آن بار می کردند و آن چه که ملحق به علم ویقین[9] می شد آن را متوجه قطع و یقین می دانستند. پس آن چه که از سیاق آیه فهمیده میشود این است که ظن متاخم به علم می باشد.

2) دلالت التزامی آیه

 الفاظی که به دنبال «یظنون» در ادامه آیه آمده است که خود آن ها اگر نگوییم بالمطابقه و بالتضمن دلالت دارد حداقل بالملازمه دلالت دارد بر این که «یظنون» ای «یوقنون». سیاق کلام این است که جمله، جمله اسمیه می باشد وجمله اسمیه همیشه در آن تاکید است تازه این جمله مصدّر به «انّ» تحقیقیه است و خود «انّ» تحقیقیه هم دلالت دارد بر این که آن چه در این جا گفته می شود محقق الوجود است . چون کلمه انّ ، جمله اسمیه و این که «انهم ملاقوا ربهم» خود کلمه «ملاقوا ربهم» این ها تحقق در آن مطلبی است که می خواهد بیان کند ولذا آن چه که مظنونِ «یظنون» است برای خاشعین مسلّم، محقق الوجود با تاکید های متعدد چه مادةً چه صیغةً چه هیئةً. لذا دلالت بر این می کند که «یظنون »به معنای «یوقنون» می باشد.یعنی ایقان درآن می باشد.و در ادامه آیه می فرماید: «وانهم الیه...» که انّ کلمه تحقیقیه است مصدّر جمله بعدی شده است یعنی در صدر جمله قرار گرفته است. لذا از خود کلمات وارده در این کلام چه کلمه «یظنون» که ماده آن است وچه در سیاق و هیئتی که این کلمه «یظنون» به کاررفته، دلالت بر این دارد که این کلمه «یظنون» ای «یوقنون».

علت استفاده از واژه«یَظُنّونَ»

به جای«یوقنون»

 حال سوال این است که چرا «یوقنون» در این جا استفاده نشده است که جواب این است که این کلمه یظنون که استفاده شده بیشتر یوقنون را نشان می دهد وشدت ایقان ببیشتر را در خاشعین نشان می دهد.

3) نقل و سنت

روایت منقوله ای که در این آیه آمده است.یک روایت را مرحوم علامه طباطبایی در ذیل این آیه آورده اند از تفسیر عیاشی از امیر المومنین علیه السلام: «یوقنون انهم مبعوثون» که در ادامه می فرماید: «الظن متهم الیقین»ورواه الصدوق که در توحید صدوق[10] بیان شده است. ولی مرحوم طیب اصفهانی این بحث «یظنون ای یوقنون» را در تفسیر عیاشی[11]آورده است. حدیث دهم در البرهان[12] هم باز این مطلب را بیان کرده است.

بنابراین آن چه مسلم بر ما می باشد این است که اهل و بیت مبین قرآن[13] هستند و چون مبین قرآن هستند گرچه این آیه به خاطر دلالت[14] کلماتی که در آن است بیانش روشن است ولی در تایید همه ی این مطلبی که بیان شد این است که روایات اهل و بیت در این باب متعدد بیان شده است . این بود بحث راجع به کلمه یظنون که بیانگر ایقان خاشعین می باشد.

معنای خاشعین[15]

 البته خاشعین دارای 2 معناست

1) خضوع

2) خشوع

تعریف خضوع و خشوع

خضوع مربوط به اعضای ظاهری بدن می باشد. کلمه خضع در این باب به کار برده می شود. خضوع یعنی فروتن بودن، لرزان بودن در مقابل ذات احدیت که در اعضای ظاهری نمود دارد. و خشوع[16] به معنای ترسی که وجود دلی و قلبی از انسان نسبت به خداوند وجود دارد. به عبارت دیگر خضوع تواضع ظاهر بدن می باشد و خشوع[17] تواضع قلب و درون می باشد.

خب تا حالا بیان شد که این خاشعین یقین دارند و یقین جزء درون می باشد یعنی «یظنون» از صفات درونی است . حالةٌ نفسانیه که در بحث شک و ظن و قطع بیان شده بود. در بحث قطع داشتیم حالت نفسانیه ای است برای انسان که هیچ گونه کذب و خطایی درآن وجود ندارد یا برای ظن داشتیم حالت نفسانیه است که متمایل به وجود است و در شک داشتیم حالت نفسانیه است که لا ینکشف عن الواقع اصلا (ظن ینکشف عن الواقع ناقصا و قطع ینکشف عن الواقع اصلا)

یعنی خاشعین حالت نفسانیه ای دارند که به آن یقین می گویند و یقین سرآمد قطع می باشد یعنی هرآن چه را که انسان قطع به آن پیدا می کند به باور می رساند وهمان طور که انسان از علم به یقین می رسد باید بدانیم که خاشعین عالم به آن چه نسبت به ذات احدیت باید داشته باشند هستند و خضوع و خشوع دارند که خضوع زودتر از خشوع می باشد و خضوع نشانه خشوع است چون ظاهر را نشان می دهد در این صورت توصیف حالت درونی خاشعین این است که یظنون که به معنای یوقنون می باشد.

 ب) باور به ملاقات پروردگارشان

«ملاقوا ربهم »[18]

این خیلی مهم است که خاشعین یقین را باور دارند که پروردگارشان را ملاقات می کنند.

ج)باور به بازگشت به سوی پروردگارشان

«و انهم الیه راجعون»[19]

 واین خاشعین باور دارند که به سوی پروردگارشان بازگشت خواهند کرد. برای مثال در دوران طلبه گی اگر می دانستیم ویقین داشتیم که مدیر می خواهد پیش ما بیاید یک ترسی در درون ما ایجاد می شد یا اگر یقین داشتیم که مقام معظم رهبری می خواهند به خانه ما بیاید یه حالت نفسانی در درون ما ایجاد می شد که موجب خشوع نسبت به ایشان می شد.

لذا «انهم ملاقوا و انهم الیه راجعون»[20] نشان می دهد که بدون این که شک و شبهه ای در وجود خاشعین باشد یقین دارد که همین الان در محضر خداوند می باشد ومطمئنا این یقین هم در درونش وجود دارد که خداوند را در هر لحظه حاضر و ناظر می بیند و همین باعث خضوع و خشوع انسان در مقابل خداوند میشود یعنی اعضاء و جوارح این شخص خاشع در خلوت هم که باشند ادب و وقار خودش را حفظ می کند چه برسد به این که بداند یک جایی هم مستقیم با خداوند ملاقات می کند واین که بالاخره انسان از جایی آمده است و به همان جا برگشت پیدا میکند که معنای رجعت[21] هم همین است «انا لله وانا الیه راجعون»[22] . لله ای من الله یعنی ما از طرف خداییم که به سوی خدا برمی گردیم. «انهم الیه راجعون» که راجعون کلمه توصیفی است که دلالت بر ثبوت صفت بر موصوفش دارد.

وصلی الله علی محمد و آله الطاهرین.

 

 

---

[1] ‏ البقرة: ۴۵ و46.

[2] ‏ترجمه قرآن (مکارم) (قم: دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی، ۱۳۷۳).

[3] ‏ البقرة: ۴۵.

[4] ‏ البقرة: ۴۶.

[5] ‏حسین بن محمد راغب اصفهانی، مفردات ألفاظ القرآن (بیروت: دار الشامیة، ۱۴۱۲)، ج 1، ص 539 بررسی تفصیلی ماده«ظنّ.»

[6] ‏ دلالتى که به‏طور مستقیم از کلام استفاده نمى‏شود، بلکه عقل، آن دلالت را استنباط و براى کلام اثبات مى‏کند فرهنگ نامه اصول فقه (قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، معاونت پژوهشی، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ۱۳۸۹)، ص 475.

[7] ‏ظن: احتمال قوى. چنانکه وهم احتمال ضعیف و شک تساوى طرفین است‏علی‌اکبر قرشی بنابی، قاموس قرآن (تهران: دار الکتب الإسلامیة، ۱۳۷۱)، ج 4، ص 273.

[8] ‏قال صدر المتألهین:" هو الاعتقاد الراجح، و هو متفاوت الدرجات قوة و ضعفا، ثم إن المتناهی فی القوة قد یطلق علیه اسم العلم فلا جرم قد یطلق على العلم أیضا، کما قاله المفسرون فی قوله (تعالى): یَظُنُّونَ أَنَّهُمْ مُلاٰقُوا رَبِّهِم جعفر سجادی، فرهنگ اصطلاحات فلسفی ملاصدرا، 1 ج (تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات، ۱۳۷۹)، ص 311.

[9] ‏مراجعه شود به شرح نهایة الحکمة (صمدی) (قم: قائم آل محمد (عج)، ۱۳۸۶)، ص 43.

[10] ‏‫محمد بن علی ابن بابویه، التوحید، 1 ج (قم: جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة بقم، مؤسسة النشر الإسلامی)، ص 260؛

[11] ‏عیاشی، ج 1، ص 362؛ ‫ابن بابویه، ص 260؛ ‫بحرانی، ج 1، ص 211.

[12] ‏عیاشی، ج 1، ص 362؛ ‫ابن بابویه، ص 260؛ ‫بحرانی، ج 1، ص 211.

[13] ‏برگرفته از تفسیر آیه : الجمعة: ۲. و النحل:44

[14] ‏بودن شیئى است به حیثیتى که لازم آید از علم بدو علم بشیئ-[اقسام دلالت] 1 - دلالت وضعى 2 - دلالت طبعى 3 - دلالت عقلى:ى عبد الله بن محمد تونی و محمد حسین فاضل تونی، منطق تقریرات (بی جا: [بی نا]، ۱۳۲۹)، ص 11.

[15] ‏راغب اصفهانی، مفردات ألفاظ القرآن، ج 1، ج 283.

[16] ‏خشوع« به معناى تاثیر خاصى است که به افراد مقهور دست مى‏دهد، افرادى که در برابر سلطانى قاهر قرار گرفته‏اند، به طورى که تمام توجه آنان معطوف او گشته و از جاى دیگر قطع مى‏شود و ظاهرا این حالت حالتى است درونى که با نوعى عنایت، به اعضاء و جوارح نیز نسبت داده مى‏شود، مانند کلام رسول خدا (ص)- به طورى که روایت شده- درباره شخصى که در نمازش با ریش خود بازى مى‏کرد فرمود:» اگر دلش داراى خشوع مى‏بود جوارحش نیز خاشع مى‏شد محمدحسین طباطبایی و محمد حسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن (بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، ۱۳۵۲)، ج 15، ص 5.

[17] ‏امام خمینى قدس سره مى‏ نویسد: «یکى از امورى که براى سالک در جمیع عبادات خصوصاً نماز که‏ اخلاق عبادى(ج‏1)، ص: 56 سرآمد همه عبادات است و مقام جامعیت دارد، لازم است خشوع است و حقیقت آن عبارت است از خضوع تام ممزوج با حب یا خوف.» آداب الصلواة، امام خمینى( ره)، ص 17،

[18] ‏اللِّقَاءُ: مقابلة الشی‏ء و مصادفته معا، و قد یعبّر به عن کلّ واحد منهما، یقال: لَقِیَهُ یَلْقَاهُ لِقَاءً و لُقِیّاً و لُقْیَة حسین بن محمد راغب اصفهانی، مفردات ألفاظ القرآن (بیروت: دار الشامیة، ۱۴۱۲)، ج 1، ص 745.

[19] ‏ البقرة: ۴۶.

[20] ‏ البقرة: ۴۶.

[21] ‏از نظر شیعه رجعت بدین معناست که: خداى تعالى تعدادى از مردگان را به همان صورتى که در دنیا مى‏زیستند به دنیا برمى‏گرداند و گروهى را عزیز داشته و عده‏اى را خوار مى‏سازد. اعتقاد به رجعت، از مختصات شیعه است‏علی رمضان اوسی، روش علامه طباطبائی در تفسیر المیزان، ترجمه‌ی حسین میر جلیلی (تهران: سازمان تبلیغات اسلامی، شرکت چاپ و نشر بین الملل، ۱۳۸۱)، ص 366.

[22] بقره:156

 

 

 

TafsirRezvan_02_45_001.mp3