ترجمه و شرح حکمت 176 نهج البلاغه: سعه صدر، لازمۀ ریاست

متن نهج البلاغه

نهج البلاغه ( نسخه صبحی صالح )

وَ قَالَ (علیه السلام): آلَةُ الرِّیَاسَةِ، سَعَةُ الصَّدْرِ.
 

ترجمه

ترجمه : آیتی

و فرمود (ع): ابزار سرورى، شکیبایى در تحمل نامرادیهاست.
 

 

 

ترجمه :انصاریان

و آن حضرت فرمود: ابزار ریاست دارا بودن قدرت تحمّل مشکلات است.
 

 

ترجمه : دشتی

ابزار ریاست (بردبارى فراوان) (اخلاقى، مدیریّتى):
و درود خدا بر او، فرمود: بردبارى و تحمّل سختى ها، ابزار ریاست است.
 

ترجمه :شهیدی

[و فرمود:] فراخ سینگى و بردبارى دست افزار سرورى است و سالارى.
 

ترجمه :فیض الاسلام

امام علیه السّلام (در سرورى) فرموده است:
ابزار ریاست و سرورى فراخى سینه (تحمّل سختیها و شکیبائى در کارها و دادرسى و مانند آنها) است.
 

ترجمه :مکارم شیرازی

امام(علیه السلام) فرمود: وسیله ریاست، سعه صدر (و تحمل بسیار) است.
 

شرح

شرح : پیام امام امیر المومنین ( مکارم شیرازی )

ابزار ریاست:
امام(علیه السلام) در این گفتار حکیمانه که به صورت ضرب المثلى مشهور شده اشاره به یکى از مهم ترین ویژگى هایى که براى ریاست لازم است کرده مى فرماید: «وسیله ریاست، سعه صدر (و تحمل بسیار) است»; (آلَةُ الرِّیَاسَةِ سَعَةُ الصَّدْرِ).
ناگفته پیداست کسى که به مقام ریاست مى رسد خواه ریاست معنوى باشد یا مادى اولا با مخالفت هایى از سوى رقیبان روبرو مى شود و از سویى دیگر انتظارات و توقعات بسیار از سوى مردم در برابر او آشکار مى گردد و براى انجام امور خود نیاز به همراهان و مشاورانى دارد که گاه از آنها خطاها و گاه خیانت هایى سر مى زند. اضافه بر همه اینها گاه مشکلاتى ناخواسته و غیر منتظرانه براى حوزه ریاست او به وجود مى آید. در برابر این امور اگر داراى سعه صدر و تحمل بسیار و بردبارى توأم با تدبیر و خونسردى همراه با شجاعت نباشد ادامه کار براى او بسیار مشکل خواهد شد. به همین دلیل مولا در میان تمام ویژگى هایى که یک رئیس باید داشته باشد روى سعه صدر انگشت گذاشته مى فرماید: «وسیله ریاست سعه صدر است».
نمونه کامل آن را در زندگى پیغمبر اسلام(صلى الله علیه وآله) مى توان دید و یکى از روشن ترین مصادیق آن داستان فتح مکه است که بعد از پیروزى بر بت پرستان مکه انواع جنایت ها را درباره خود پیغمبر(صلى الله علیه وآله) و خاندان و دوستان او روا داشته بودند و از هیچ تلاش و کوششى براى نابودى آنها فروگذار نکرده بودند. در آن روز تاریخى که آتش انتقام در درون بسیارى از صحابه پیامبر زبانه مى کشید، آن حضرت فرمان عفو عمومى صادر و همه را آزاد کرد و فرمود: امروز روز رحمت است نه روز انتقام. نیز بارها اتفاق افتاد که افرادى با خشونت زیاد با پیامبر(صلى الله علیه وآله) روبرو شدند به گونه اى که بعضى از اصحاب انتظار داشتند پیغمبر(صلى الله علیه وآله) فرمان قتل آنها را صادر کند. آن حضرت با محبت و عطوفت آن مخالفان لجوج و عنود را آرام ساخت. در زندگى امیرمؤمنان على(علیه السلام) و ائمه معصومین نیز این صحنه هاى فراوان دیده مى شود; محبتى که على(علیه السلام) درباره قاتل خود در واپسین ساعات عمرش ابراز کرد همه جا معروف است.
علامه مجلسى(رحمه الله) در بحارالانوار درباره گفتوگوهاى امیرمؤمنان على(علیه السلام) با خوارج چنین نقل مى کند که روزى یکى از خوارج وارد مسجد شد در حالى که یاران على(علیه السلام) در اطراف او بودند فریاد زد: «لا حُکْمَ إلاّ لِلّهِ وَلَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ; حکم فقط براى خداست، هرچند مشرکان کراهت داشته باشند. (اشاره به این که چون شما مسئله حکمیت بشر را پذیرفته اید در راه شرک گام گذاشته اید)» مردم رو به سوى او کردند. او دوباره فریاد زد: «لا حُکْمَ إلاّ لِلّهِ وَلَوْ کَرِهَ الْمُتَلَفِّتُونَ; حکم مخصوص خداست هرچند کسانى که به سوى من نگاه مى کنند کراهت داشته باشند». على(علیه السلام) سر مبارکش را بلند و متوجه او شد. او بار سوم فریاد زد: «لا حُکْمَ إلاّ لِلّهِ وَلَوْ کَرِهَ أبُوالْحَسَنُ; حکم مخصوص خداست، هرچند على کراهت داشته باشد». امام(علیه السلام) با خونسردى در جواب او فرمود: «إنَّ أبَا الْحَسَنِ لا یَکْرَهُ أنْ یَکُونَ الْحُکْمُ لِلّهِ; على هرگز کراهت ندارد که حکم مخصوص خدا باشد». سپس اضافه فرمود: «حُکْمُ اللهِ أنْتَظِرُ فیکُمْ; من منتظر حکم خدا درباره شما هستم».(1)
این نکته در اینجا شایان توجه است که گاه مسئله سعه صدر با مسامحه و سهل انگارى اشتباه مى شود در حالى که هر کدام جایگاه خاص خود را دارد; سعه صدر آن است که براى انجام مدیریت صحیح گاه انسان لازم است موضوعاتى را ندیده بگیرد و خویشتن دارى نشان دهد و در مقام سختگیرى بر نیاید و به خطاکار فرصت دهد تا خویشتن را اصلاح کند. ولى مسامحه و سهل انگارى این است که انسان مدیریت صحیح را رها کند و در برابر حوادث و اشخاص خطاکار سستى و بى تدبیرى نشان دهد، بنابراین سعه صدر به مدیریت صحیح باز مى گردد و مسامحه به ترک مدیریت صحیح و تفاوت این دو آشکار است.(2)
*****
پی نوشت:
(1). بحارالانوار، ج 33، ص 344.
(2). سند گفتار حکیمانه: مرحوم خطیب در کتاب مصادر این گفتار حکمت آمیز را به همین عبارت از کتاب غررالحکم و الطراز نقل مى کند و اظهار امیدوارى نموده که منابع دیگرى که مربوط به قبل از سید رضى باشد به دست آورد. (مصادر نهج البلاغه، ج 4، ص145)
 

 

 

شرح ابن میثم بحرانی ( ترجمه محمدی مقدم )

امام (ع) فرمود: «آلَةُ الرِّیَاسَةِ سَعَةُ الصَّدْرِ»:

سعه صدر فضیلتى زیر پوشش صفت شجاعت است و آن عبارت از این است که انسان نیروى تحمّل را به هنگام رویدادهاى مهم از دست ندهد، و چاره اندیشى کند و، از پا در نیاید و بیمناک نشود بلکه تحمّل کند و آنچه در راه هدفش لازم است به کار بندد، و گاهى از این حالت تعبیر، به دست بازى، مى کنند. و این از مهمترین ابزار ریاست به حقى است که شایسته داشتن چنین ابزارى است، زیرا ریاست در معرض برخورد با پیشامدهاى مهم و خطرات بزرگ و حالات مختلف تازه اى است. پس هر کس تاب تحمل این امور را نداشته و داراى سعه صدر نباشد، ناگزیر، در برابر آنها از پا در آید و از آنچه با آن روبرو مى شود بترسد و از چاره جویى ناتوان باشد، و این خود باعث نابودى دولت و زوال ریاست اوست. 

منهاج البراعه (خوئی)

منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئى)، ج 21، ص: 253

السابعة و الستون بعد المائة من حکمه علیه السّلام:
(167) و قال علیه السّلام: آلة الرّیاسة سعة الصّدر. (78358- 78352)
المعنى:
الرئاسة سواء کانت حقّا إلهیّا کرئاسة الأنبیاء و الأئمّة على الامّة، أو بشریّا بالانتخاب أو القوّة، تحتاج إلى حلم عمیق و سعة صدر، لأنّ مرجعها إلى تدبیر امور النّاس و حلّ مشکلاتهم و فصل خصوماتهم و إجابتهم فی شتّى مراجعاتهم.
مضافا إلى أنّ الرئاسة منشأ للتنافس و سبب لبروز المنازعات و الحروب و المعارضات فلا بدّ من تحمّلها و التدبیر فی الدّفاع عنها بما هو أهون و أنفع من صلح تارة و حرب اخرى، و لین مرّة و شدّة مرّة اخرى، و لا بدّ فیها من بذل الأموال و تحمّل الأهوال، و انتظار سوء المال، و کلّ هذه الامور الهامّة و الخطوب الهائلة یحتاج إلى سعة الصّدر، فمن لا نصیب له منها فلا یحدثنّ نفسه بها.
الترجمة:
فرمود: ابزار ریاست و سرورى، سعه صدر و دریادلى است.
وسعت صدر بباید که ریاست بکف آید         ورنه از تنگدلی شغل ریاست بسر آید    
 

جلوه تاریخ درشرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید ( مهدوی دامغانی )

جلوه تاریخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحدید، ج 7، ص399

آلة الریاسة سعة الصدر. «ابزار سالارى فراخى سینه است.»

سالار و سرورى نیازمند به چیزهایى است که از جمله آن بخشش و دلیرى است و آن چه مهمتر است فراخى سینه است که ریاست بدون آن به کمال و تمام نمى رسد. معاویه فراخ سینه و پر تحمل بود و بدین سبب رسید به آنچه رسید.

سعه صدر و حکایاتى که در این باره رسیده است:

ما دو داستان در مورد سعه صدر نقل مى کنیم که دلیل بزرگى و اهمیت آن در ریاست است. هر چند تحمل و سعه صدر در امور دینى نکوهیده است، و این سخن حسن بصرى چه پسندیده است که چون در حضور او پس از نام ابو بکر و عمر از معاویه نام بردند، گفت: به خدا سوگند که آن دو از او بهتر بودند، ولى او از آن دو سرورتر بود.

حکایت نخست: پس از اینکه معاویه موضوع ولیعهدى پسرش یزید را مطرح کرد و در آن باره سخنرانى کرد، گروهى از مردم کوفه به نمایندگى پیش او رفتند و هانى بن عروة مرادى هم که از سران قوم خود بود همراه کوفیان بود. روزى در مسجد دمشق در حالى که مردم گرد هانى بودند، گفت: جاى شگفتى از معاویه است که

جلوه تاریخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحدید، ج 7، ص400

مى خواهد ما را با زور به بیعت یزید وا دارد و حال او معلوم است و به خدا سوگند این کار صورت نخواهد گرفت. نوجوانى از قریش که آنجا نشسته بود، این خبر را به معاویه رساند. معاویه گفت: تو خود شنیدى که هانى چنین مى گوید؟ گفت: آرى. معاویه گفت: پیش او برگرد و همین که مردم رفتند به او بگو اى شیخ این سخن تو به اطلاع معاویه رسیده است و تو در روزگار ابو بکر و عمر زندگى نمى کنى و من دوست ندارم این چنین سخن بگویى که ایشان بنى امیه اند و گستاخى و اقدام ایشان را خود شناخته اى، و چیزى جز خیر خواهى و بیم بر تو مرا به گفتن این سخن وا نداشته است. معاویه به آن جوان گفت: ببین در پاسخ چه مى گوید و خبرش را براى من بیاور.

جوان پیش هانى برگشت و چون کسانى که آنجا بودند، رفتند به هانى نزدیک شد و آن سخن را به روش خیرخواهى به او گفت. هانى گفت: اى برادرزاده، در همه آنچه شنیدم خیر خواهى تو نیست که این سخن سخن معاویه است، من آن را مى شناسم. جوان گفت: مرا با معاویه چه کار؟ به خدا سوگند که مرا نمى شناسد. هانى گفت: بر تو چیزى نیست، هر گاه معاویه را دیدى به او بگو هانى مى گوید: به خدا سوگند براى این کار راهى نیست، برخیز اى برادر زاده و به سلامت برو. جوان برخاست و پیش معاویه رفت و او را آگاه کرد، معاویه گفت: از خداوند بر او یارى مى جوییم.

پس از چند روزى معاویه به کوفیان گفت: نیازهاى خود را گزارش دهید، هانى هم میان ایشان بود نامه اى را که نیازهاى خود را نوشته بود به معاویه داد. معاویه گفت: اى هانى چیزى نخواسته اى افزون بنویس. هانى برخاست و همه نیازهاى خود را به معاویه گفت و دوباره نامه را به معاویه سپرد. معاویه گفت: چنین مى بینم که در خواسته هاى خود کوتاهى کرده اى بیشتر بخواه. هانى برخاست و همه نیازهاى خویشاوندان و همشهریهاى خویش را گفت و براى بار سوم نامه را به معاویه سپرد. معاویه گفت: کارى نکردى افزون مطالبه کن. هانى گفت: اى امیر المؤمنین فقط یک حاجت باقى مانده است. معاویه پرسید: چیست؟ گفت: اینکه اجازه دهى من عهده دار گرفتن بیعت براى یزید در عراق باشم. معاویه گفت: این کار را انجام بده که شخصى همچو تو همواره براى این کار شایستگى دارى. و چون هانى به عراق برگشت با کمک مغیرة بن شعبه که در آن هنگام والى عراق بود به کار بیعت گرفتن براى یزید قیام کرد.

جلوه تاریخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحدید، ج 7، ص401

 حکایت دوم: اموالى را از یمن براى معاویه مى بردند، چون به مدینه رسید، امام حسین علیه السّلام آن اموال را گرفت و میان افراد اهل بیت و وابستگان خویش تقسیم کرد و براى معاویه چنین نوشت: از حسین بن على به معاویة بن ابى سفیان، اما بعد، کاروانى از یمن که براى تو مال و حله و عنبر و عطر مى آورد که در گنجینه هاى دمشق بگذارى و پس از سیراب بودن فرزندان پدرت به آنان دهى از این جا گذشت، من به آن نیاز داشتم، آن را گرفتم، و السلام.

معاویه براى او چنین نوشت: از پیشگاه بنده خدا معاویه امیر المؤمنین به حسین بن على علیه السّلام، سلام بر تو، اما بعد، نامه ات به من رسید که نوشته بودى کاروانى که براى من از یمن اموال و حله و عنبر و عطر مى آورده است تا نخست در گنجینه هاى دمشق بگذارم و سپس پس از سیراب بودن فرزندان پدرم به ایشان بدهم از کنار تو گذشته است و تو به آنها نیاز داشته اى و گرفته اى، تو که خود آنها را به من نسبت مى دهى سزاوار به گرفتن آن نبوده اى که والى به مال سزاوارتر است و خود باید از عهده آن بیرون آید. و به خدا سوگند اگر این کار را رها مى کردى تا آن اموال پیش من برسد در مورد نصیب تو از آن بخل نمى ورزیدم، ولى اى برادر زاده گمان مى کنم که تو را در سر جوش و خروشى است و دوست دارم این جوش و خروش به روزگار خودم باشد که به هر حال قدر تو را مى شناسم و از آن مى گذرم ولى به خدا سوگند بیم آن دارم که به کسى گرفتار شوى که تو را به اندازه دوشیدن ناقه اى مهلت ندهد. پایین نامه هم این اشعار را نوشت: «اى حسین بن على این کار که کردى سرانجام پسندیده ندارد، این که اموالى را بدون آنکه به آن فرمان داده شده باشى بگیرى، کارى است که از حسین همراه شتاب بوده است، ما این مسأله را روا دانستیم و خشمگین نشدیم و هر کارى که حسین انجام دهد تحمل مى کنیم... ولى بیم آن دارم که سرانجام گرفتار کسى شوى که پیش او شمشیر بر هر چیز پیشى گیرد.»