ترجمه تفسیر المیزان جلد 12

ترجمه تفسیر المیزان  جلد   12 

ترجمه تفسیرالمیزان (مکارم شیرازی) جلد 12

• مشخصات کتاب
• (14)سوره ابراهیم مکی است و 52 آیه دارد
  • سوره إبراهیم (14): آیات 1 تا 5
    • اشاره
    • ترجمه آیات
    • بیان آیات خلاصه و برداشتی از آیات سوره ابراهیم
      • اشاره
      • اشاره به عمومیت رسالت پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) و اینکه مراد از" ناس" در" لِتُخْرِجَ النَّاسَ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَی النُّورِ" همه مردم است
      • وجه جمع بین آیاتی که هدایت مردم را به رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نسبت می دهد و آیاتی که آن را به خدا نسبت می دهد و اشاره به نکته مفرد آوردن" نور" و جمع آوردن" ظلمات"
      • " لام" در جمله:" لتخرج الناس ..." برای افاده غرض است نه عاقبت
      • بیان اینکه وجود غرض و مصلحت در افعال خداوند برای رفع نیاز یا استکمال نیست
      • جهات فرق بین اغراض ما بندگان و اغراض خدای سبحان
      • معنای عزت و عزیز و دارای عزت بودن خدای تعالی
      • وجه آوردن دو صفت" عزیز" و" حمید" و تقدم واژه عزیز بر حمید در جمله:" إِلی صِراطِ الْعَزِیزِ الْحَمِیدِ"
      • وجود دو راه پیشاروی انسان: استحباب (انتخاب) دنیا بر آخرت یا استحباب آخرت بر دنیا
      • معنای اینکه کافران راه خدا را کج می خواهند (وَ یَبْغُونَها عِوَجاً)
      • توضیحی در مورد ارسال رسل به لسان قوم خود (ما أَرْسَلْنا مِنْ رَسُولٍ إِلَّا بِلِسانِ قَوْمِهِ)
      • مراد از" ایام اللَّه" در جمله:" وَ ذَکِّرْهُمْ بِأَیَّامِ اللَّهِ"
    • بحث روایتی (روایاتی در بیان مراد از ایام اللَّه)
  • سوره إبراهیم (14): آیات 6 تا 18
    • اشاره
    • ترجمه آیات
    • بیان آیات
      • اشاره
      • بیان اینکه آیه:" و إذ تأذن ربکم ..." از سخنان موسی (علیه السلام) در یاد آوری ایام اللَّه به بنی اسرائیل است
      • معنای این کلام موسی (علیه السلام) که فرمود: اگر شما و تمامی اهل زمین کافر شوید خدا غنی و حمید است
      • شرح معنای آیه:" أَ لَمْ یَأْتِکُمْ نَبَؤُا الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ ..." که تکذیب انبیاء (علیه السلام) توسط اقوام پیشین را حکایت می کند و اقوال مفسرین در معنای این آیه
      • توضیح برهانی که از جمله:" یَدْعُوکُمْ لِیَغْفِرَ لَکُمْ ..." برای اثبات نبوت عامه استفاده می شود
      • معنای جمله:" لِیَغْفِرَ لَکُمْ مِنْ ذُنُوبِکُمْ" و وجوهی که در مورد حرف" من" در این جمله گفته شده است
      • توضیحی در باره معجزه در بیان جمله:" فاتوا بسلطان مبین"
      • پاسخ انبیاء (علیه السلام) در مقابل مکذبان که گفتند شما چون ما بشر هستید، و سلطان مبین (معجزه) مطالبه کردند
      • معنای جمله:" وَ ما لَنا أَلَّا نَتَوَکَّلَ عَلَی اللَّهِ ... وَ عَلَی اللَّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُتَوَکِّلُونَ" در گفتگوی انبیاء (علیه السلام) با مکذبان
      • توضیح معنای" عود" در تهدید کفار خطاب به پیامبران (علیه السلام) و مؤمنان:" أَوْ لَتَعُودُنَّ فِی مِلَّتِنا"
      • پاسخ خداوند در مقابل تهدید کافران مکذب:" لَنُهْلِکَنَّ الظَّالِمِینَ وَ لَنُسْکِنَنَّکُمُ الْأَرْضَ ..."
    • بحث روایتی (روایاتی در باره شکر نعمت و چند روایت دیگر در ذیل آیات گذشته)
  • سوره إبراهیم (14): آیات 19 تا 34
    • اشاره
    • ترجمه آیات
    • بیان آیات
      • اشاره
      • اشاره به معنای" حق" و بیان اینکه مراد از حق بودن خلقت آسمانها و زمین هدفدار بودن عالم هستی است
      • بیان جمله:" إِنْ یَشَأْ یُذْهِبْکُمْ وَ یَأْتِ بِخَلْقٍ جَدِیدٍ" و پاسخ به یک سؤال در این مورد
      • معنای جمله:" وَ بَرَزُوا لِلَّهِ جَمِیعاً"
      • سخن شیطان با پیروان خود، در قیامت
      • معنای اینکه در قیامت شیطان به اتباع خود می گوید:" خدا به شما وعده حق داد و من به شما وعده دادم ولی وفا نکردم"
      • بیان اینکه شیطان بر مردم سلطه ای ندارد و فقط دعوت به گناه می کند و سلطه اش فرع و نتیجه اجابت دعوت او است
      • بیزاری جستن شیطان و هر متبوع دیگری از پیروان خود، در روز قیامت
      • انسان مختار است و خود مسئول نیک و بد اعمال خویش است
      • وجوهی که در مورد ترکیب و معنای آیه:" أَ لَمْ تَرَ کَیْفَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا کَلِمَةً طَیِّبَةً ..." گفته شده است
      • موارد اختلاف مفسرین در بیان معنی و مفاد مفردات آیه فوق الذکر
      • کلمه طیبه ای که به شجره طیبه مثل زده شده اعتقادات قلبی صحیح (توحید) است که اخلاق حسنه و عمل صالح فروع و شاخه هایش می باشند
      • مقصود از کلمه خبیثه که به شجره خبیثه تشبیه شده شرک به خدا است
      • آغاز و ادامه هدایت مؤمنین از ناحیه خداوند است (یُثَبِّتُ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ"
      • چند معنای دیگر که برای آیه:" یُثَبِّتُ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا ..." ذکر کرده اند
      • حکایت حال سردمداران و بزرگان ضلالت و ظلم که کفران نعمت کرده مردم خود را به هلاکت کشاندند
      • انگیزه اصلی مشرکین در شرک ورزیدن به عمد و اختیار
      • وجه جمع بین دو آیه ای که یکی وجود دوستی را در قیامت اثبات و دیگری نفی می کند
      • استدلال بر اختصاص ربوبیت برای خدا به اختصاص تدبیر عام موجودات به او
      • معنای" سَخَّرَ لَکُمُ الْفُلْکَ" و" سَخَّرَ لَکُمُ الْأَنْهارَ"
      • معنای سؤال و توضیح مراد از جمله:" آتاکُمْ مِنْ کُلِّ ما سَأَلْتُمُوهُ: خداوند از تمام آنچه از او خواستید به شما داد"
      • توضیحی در باره اینکه نعمت های الهی قابل شمارش نیست (وَ إِنْ تَعُدُّوا نِعْمَتَ اللَّهِ لا تُحْصُوها)
    • بحث روایتی روایاتی در باره مراد از کلمه طیبه و کلمه خبیثه در آیه" مَثَلًا کَلِمَةً طَیِّبَةً کَشَجَرَةٍ طَیِّبَةٍ ..."
      • اشاره
      • نقل ورد سخن" آلوسی" که در روایتی که بنا بر آن مراد از شجره خبیثه بنی امیه اند مناقشه کرده
      • چند روایت در مورد سؤال قبر و تطبیق آیه:" یُثَبِّتُ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا ..." بر آن
      • چند روایت در تطبیق آیه:" الذین بدلوا نعمة اللَّه کفرا ..." بر بنی امیه و بنی مغیره
      • روایتی در این باره که اظهار عجز از شکر نعمت های الهی شکر است
  • سوره إبراهیم (14): آیات 35 تا 41
    • اشاره
    • ترجمه آیات
    • بیان آیات انعام به فرزندان ابراهیم (علیه السلام)، نمونه ای دیگر از انعام های خدای عزیز و حمید
      • اشاره
      • استظهار اینکه ابراهیم (علیه السلام) دو بار از خداوند برای" مکه" امنیت طلبیده است
      • امنیتی که ابراهیم (علیه السلام) برای مکه خواست امنیت تشریعی بوده است
      • توضیحی در مورد اینکه آن جناب از خدا خواست او و فرزندانش را از بت پرستی دور بدارد:" وَ اجْنُبْنِی وَ بَنِیَّ أَنْ نَعْبُدَ الْأَصْنامَ"
      • مقصود از" بنی" که ابراهیم (علیه السلام) برای خود و آنان دوری از پرستش بتها را درخواست نمود
      • مراد از تبعیت در جمله:" فَمَنْ تَبِعَنِی فَإِنَّهُ مِنِّی" پیروی هم در اعتقاد و هم در عمل است
      • ابراهیم (علیه السلام) پیروی و تبعیت را ملاک انتساب افراد به خود دانسته است
      • بی پایگی اشکالاتی که در باره دعای ابراهیم (علیه السلام) مطرح شده و از آن جمله اینکه گفته اند چگونه آن جناب دعای غیر مستجاب کرده و برای همه فرزندان خود دوری از شرک را خواسته است؟
      • ضعف وجوهی که در جواب به این سؤال که چگونه ابراهیم (علیه السلام) با اینکه معصوم بوده درخواست دوری از شرک را کرده است؟ گفته شده است
      • نقل و رد وجوهی که در پاسخ به این شبهه که چرا ابراهیم (علیه السلام) برای مشرکین طلب مغفرت نموده؟ گفته اند
      • دعای ابراهیم (علیه السلام) که عرض کرد:" رَبَّنا إِنِّی أَسْکَنْتُ ..." بعد از بنای کعبه و ساخته و آباد شدن مکه بوده است
      • اشاره به اینکه اعمال از جهت احتیاج به اذن و مشیت خدا هستند به خدا و از جهت تصدی و صدور مستند به عامل است
      • دعای ابراهیم (علیه السلام) برای پدر و مادرش در اواخر عمر دلالت می کند بر اینکه" آزر" پدر ابراهیم نبوده است
    • بحث روایتی (روایاتی در ذیل آیاتی که دعای ابراهیم (علیه السلام) را حکایت می کنند)
  • سوره إبراهیم (14): آیات 42 تا 52
    • اشاره
    • ترجمه آیات
    • بیان آیات
      • اشاره
      • افراد مؤمن هرگز به عذاب استیصال و انقراض مبتلا نمی شوند. با عذاب انقراض شرک ریشه کن می شود و:" أَنَّ الْأَرْضَ یَرِثُها عِبادِیَ الصَّالِحُونَ"
      • معنای اینکه مکر ظالمان نزد خدا است هر چند مکرشان از جا کننده کوه ها باشد
      • و انگیزه و غایت آن (إِنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ ذُو انتِقامٍ)
    • گفتاری در معنای انتقام خدا
    • بیان آیات
      • اشاره
      • وجوهی که در معنای مبدل شدن زمین و آسمان ها ذکر شده است (یَوْمَ تُبَدَّلُ الْأَرْضُ غَیْرَ الْأَرْضِ وَ السَّماواتُ)
      • معنای بروز و ظهور خلق برای خداوند در روز قیامت (وَ بَرَزُوا لِلَّهِ الْواحِدِ الْقَهَّارِ)
      • پاداش و کیفر هر نفس همان کرده های نیک و بد خود او است
    • بحث روایتی (روایاتی در باره تبدیل زمین در قیامت در ذیل آیه:" یَوْمَ تُبَدَّلُ الْأَرْضُ غَیْرَ الْأَرْضِ ..."
• (15)سوره حجر مکی است و 99 آیه دارد.
  • سوره الحجر (15): آیات 1 تا 9
    • اشاره
    • ترجمه آیات
    • بیان آیات مفاد کلی سوره مبارکه حجر
      • اشاره
      • آرزوی داشتن ایمان توسط کفار (رُبَما یَوَدُّ الَّذِینَ کَفَرُوا لَوْ کانُوا مُسْلِمِینَ) مربوط به بعد از مرگ است
      • وجه و سبب اینکه مشرکین از رسول اللَّه (صلی الله علیه و آله) خواستند ملائکه را برایشان بیاورد و جواب خداوند در مقابل این درخواست باطل
      • معنای آیه:" ما نُنَزِّلُ الْمَلائِکَةَ إِلَّا بِالْحَقِّ ..." و بیان اینکه نزول ملائکه و ظهور عالم ایشان، در دنیا که دار اختیار و امتحان و محل التباس حق به باطل است تحقق نمی پذیرد
      • معنای آیه:" إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّکْرَ وَ إِنَّا لَهُ لَحافِظُونَ" و دلالت آن بر مصونیت قرآن از تحریف و تصرف
    • بحث روایتی (روایاتی در مورد خروج موحدان عاصی از جهنم و بقاء کافران در آن در ذیل آیه:" ربما یود ..."
    • گفتاری در چند فصل در مصونیت قرآن از تحریف
      • فصل اول در بیان اینکه قرآن عصر حاضر همان قرآن نازل بر پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) است
      • فصل دوم: روایاتی که بر عدم وقوع تحریف و تصرف در قرآن دلالت دارند
      • فصل سوم:ادله و وجوهی که برای اثبات عدم وقوع زیاده و وقوع نقص و تغییر در قرآن بدانها استناد شده است
        • اشاره
        • بیان ضعف استدلال به اجماع برای اثبات عدم وقوع تحریف قرآن به زیاد شدن در آن
        • ضعف و قصور روایات دال بر وقوع تحریف در قرآن از نظر سند و دلالت
        • دسیسه و جعل روایات دال بر تحریف توسط دشمنان قرآن و لوازم و محذورات مهم مترتب بر قبول این روایت
        • روایات تحریف بر فرض صحت سند نیز به لحاظ مخالف بودن با دلالت قطعی قرآن بر عدم تحریف، در مظنه جعل و اسناد کذب بوده و مردودند
        • پاسخ به دو دلیل دیگر قائلین به تحریف: استبعاد عقلی عدم تحریف و روایتی در باره مصحف علی علیه السلام
        • حوادث واقعه در امت اسلام مانند حوادثی است که در بنی اسرائیل رخ داده
      • فصل چهارم:در باره جمع و تالیف قرآن و جمع بین روایاتی که برخی بر جمع قرآن در زمان پیامبر (صلی الله علیه و آله) و برخی بعد از آن حضرت دلالت دارند
      • فصل پنجم:: گرد آوری مصاحف مختلف و جمع و تدوین قرآن بر اساس یک قرائت در زمان عثمان
      • فصل ششم:آنچه از روایات مربوط به جمع و تالیف قرآن استفاده می شود
        • اشاره
        • دلالت روایات مربوط به جمع قرآن بر عدم تحریف و بیان اینکه قرآن خود عمده ترین دلیل بر اینست که کلام خدا است و تحریف نشده
        • ترتیب سوره قرآن در جمع اول و دوم کار صحابه بوده است
        • ترتیب آیات قرآن نیز توقیفی نبوده و بدون دخالت صحابه انجام نشده است
        • بررسی و نقد سخن کسانی که قائلند به اینکه ترتیب آیات قرآنی توقیفی بوده و به دستور پیامبر (صلی الله علیه و آله) صورت گرفته است
      • فصل هفتم:رد روایات انساء که از طرق عامه وارد شده و بر منسوخ التلاوه شدن پاره ای از آیات وحی دلالت می کنند
  • سوره الحجر (15): آیات 10 تا 15
    • اشاره
    • ترجمه آیات
    • بیان آیات تسلیت و دلگرمی دادن به پیامبر (صلی الله علیه و آله) با بیان اینکه استهزاء و تکذیب پیامبران سابقه داشته و" سنة الاولین" بوده است
      • اشاره
      • معنای جمله:" کَذلِکَ نَسْلُکُهُ فِی قُلُوبِ الْمُجْرِمِینَ"
      • وجه اینکه در مقام بیان شدت عناد و مرض قلبی کفار فرمود:" اگر دری به آسمان به رویشان بگشاییم- ایمان نیاورده- می گویند ما جادو شده ایم"
  • سوره الحجر (15): آیات 16 تا 25
    • اشاره
    • ترجمه آیات
    • بیان آیات عنایت به بیان آوردن زیبایی و زینت آسمان به نجوم و کواکب، در موارد مختلف قرآن
      • اشاره
      • معنای" موزون" و مراد از جمله:" أَنْبَتْنا فِیها مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ مَوْزُونٍ"
      • مقصود از:" مَنْ لَسْتُمْ لَهُ بِرازِقِینَ" در آیه:" وَ جَعَلْنا لَکُمْ فِیها مَعایِشَ وَ مَنْ لَسْتُمْ لَهُ بِرازِقِینَ"
      • وجوه و اقوال مختلف مفسرین در معنای" شی ء"،" خزائن" و" قدر معلوم" و مراد آیه شریفه:" وَ إِنْ مِنْ شَیْ ءٍ إِلَّا عِنْدَنا خَزائِنُهُ وَ ما نُنَزِّلُهُ إِلَّا بِقَدَرٍ مَعْلُومٍ"
      • معنای ژرفی که از تدبر در این آیه شریفه و آیات دیگر راجع به" قدر" و" تقدیر" در خلق و ایجاد به دست می آید
      • نظام خلقت بدون" موت و حیات" نظامی تام و حکیمانه نمی بود
    • بحث روایتی (روایاتی در باره استراق سمع شیاطین و رجم آنها با نجوم و در ذیل آیه:" إِنْ مِنْ شَیْ ءٍ إِلَّا عِنْدَنا خَزائِنُهُ" و ...)
  • سوره الحجر (15): آیات 26 تا 48
    • اشاره
    • ترجمه آیات
    • بیان آیات
      • اشاره
      • معنای خلقت انسان از:" صَلْصالٍ مِنْ حَمَإٍ مَسْنُونٍ"
      • توضیحاتی در باره معنای لغوی" جن"، مراد از جن- در مقابل انس-" جن" و" جان"
      • معنای کلمه" بشر" و نکته ای که در التفات از تکلم به غیب در آیه:" وَ إِذْ قالَ رَبُّکَ" هست
      • معنای" سَوَّیْتُهُ" وَ" نَفَخْتُ فِیهِ مِنْ رُوحِی" و توضیحی در مورد رابطه بین روح و بدن
      • معنای کلمه" بشر" و نکته ای که در التفات از تکلم به غیب در آیه:" وَ إِذْ قالَ رَبُّکَ" هست
      • توضیح مفاد لعن بر شیطان به نحو مطلق در" عَلَیْکَ اللَّعْنَةَ" و لعن بر او با اضافه لعن به خدا در" عَلَیْکَ لَعْنَتِی"
      • وجه تقیید و تحدید لعنت بر شیطان تا روز جزا در:" إِنَّ عَلَیْکَ اللَّعْنَةَ إِلی یَوْمِ الدِّینِ"
      • ملائکه مامور به سجده (تواضع و خدمت) بر نوع بشر بودند و ابلیس با اباء از سجده بر آدم، از خضوع در برابر نوع بشر استنکاف ورزید
      • بیان اینکه" یَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ" که خدا تا آن روز به شیطان مهلت داده روز قیامت نیست بلکه روزی است که جز خدا کسی پرستش نمی شود و بساط کفر و فسوق برچیده می شود
      • معنای جمله:" رَبِّ بِما أَغْوَیْتَنِی ..." و توضیح در مورد اسناد اغواء به خدا و بیان اینکه مقصود از اغوای خداوند شیطان را، اغوای مجازاتی است نه ابتدایی
      • وجوهی که مفسران برای توجیه حمل جمله:" بِما أَغْوَیْتَنِی" بر اضلال ابتدایی خدا ذکر کرده اند
      • غفلت این مفسران از اینکه دنیا دار امتحان است و وجود داعی به شر و داعی به خیر لازمه امتحان و تمیز خبیث از طیب است
      • معنای جمله:" لَأُزَیِّنَنَّ لَهُمْ فِی الْأَرْضِ" و دلالت آن بر اینکه زمین ظرف اغوای شیطان است و آدم در خوردن از شجره ممنوعه، از امر ارشادی سرپیچی کرده بوده است نه از امر مولوی
      • مراد از" عباد مخلصین" که از اغوای شیطان مصون هستند
      • معنای بر خدا بودن راه شیطان (هذا صِراطٌ عَلَیَّ مُسْتَقِیمٌ) اینست که اغواء و اضلال شیطان نیز خارج از حیطه قدرت و حکم و قضای خدا نیست
      • آیه:" إِنَّ عِبادِی لَیْسَ لَکَ عَلَیْهِمْ سُلْطانٌ ..." متضمن سه جواب به ابلیس است
      • ابلیس در اغواء عباد مستقل نبوده اغوای او مجازات" غاوین" بوده و مستند به سلطنت الهی است
      • بیان اینکه اثبات سلطنت و ولایت برای ابلیس، با سلطنت مطلقه خدا و با عدالت او منافات ندارد
      • معنای اینکه جهنم هفت در دارد:" لَها سَبْعَةُ أَبْوابٍ ..."
      • " متقین" در آیه:" إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی جَنَّاتٍ ..." اعم از" مخلصین" در آیه:" إِلَّا عِبادَکَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِینَ" است
      • رد و ابطال سخن" فخر رازی" که گفته است مراد از" متقین" کسانی است که از شرک بپرهیزند و بیان اینکه تسمیه به وصف" متقین" در مورد دارایان ملکه پرهیز از محرمات الهی صادق است
      • قضاهای رانده شده قضاهای رانده شده ای که در قرآن حکایت شده است
    • بحث روایتی روایاتی در باره نفخ روح در کالبد آدم علیه السلام
      • اشاره
      • چند روایت در باره وقت یوم معلوم در آیه:" فَإِنَّکَ مِنَ الْمُنْظَرِینَ إِلی یَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ"
      • روایاتی در بیان مراد از درهای جهنم در ذیل جمله:" لَها سَبْعَةُ أَبْوابٍ ..."
      • چند روایت در تفسیر و بیان مراد جمله:" إِخْواناً عَلی سُرُرٍ مُتَقابِلِینَ" و تطبیق آن بر عده ای توسط راویان
  • سوره الحجر (15): آیات 49 تا 84
    • اشاره
    • ترجمه آیات
    • بیان آیات اشاره به ارتباط آیات متضمن داستان بشارت ابراهیم (علیه السلام) به فرزند دار شدن و داستان قوم لوط، با آیات قبل
      • اشاره
      • سبب اینکه نباید از غفران و رحمت الهی مایوس و از عذاب و مکر او دل آسوده بود این است که هیچ مانعی جلوگیری و محدود کننده اراده و مشیت خدا نیست
      • تعجب ابراهیم (علیه السلام) از بشارت داده شدن به فرزند، بر اساس استبعاد عادی بوده است بیان آیات مربوط به وارد شدن فرشتگان به صورت آدمی بر ابراهیم (علیه السلام) و گفتگوی بین میهمانان و آن حضرت
      • معنای" غابر" و مراد از اینکه همسر لوط از" غابرین" بوده است
      • وارد شدن ملائکه بر" لوط" علیه السلام و گفتگوی بین ایشان و آن حضرت و قضای الهی به قطع نسل و انقراض قوم لوط
      • توضیحی در مورد" اصحاب ایکه" و" اصحاب حجر"
    • بحث روایتی (چند روایت در ذیل برخی از آیات گذشته)
  • سوره الحجر (15): آیات 85 تا 99
    • اشاره
    • ترجمه آیات
    • بیان آیات
      • اشاره
      • معنای اینکه فرمود:" وَ ما خَلَقْنَا السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما إِلَّا بِالْحَقِّ ..." و بیان وهن استدلال هر یک از قائلین به جبر و تفویض به این آیه شریفه برای اثبات مراد خود
      • معنای" صفح" و فرق آن با" عفو" و مفاد جمله:" فَاصْفَحِ الصَّفْحَ الْجَمِیلَ ..."
      • بیان اینکه مراد از" سَبْعاً مِنَ الْمَثانِی" سوره حمد است و اشاره به وجوهی که در باره این تعبیر گفته شده است
      • چهار دستور به رسول اللَّه (صلی الله علیه و آله): عدم تمایل به دارایی کفار، غم نخوردن از کفر و استهزای آنان، خفض جناح برای مؤمنان و روشن ساختن ماموریت خود
      • معنای آیه:" کَما أَنْزَلْنا عَلَی الْمُقْتَسِمِینَ" و بیان مقصود از" مقتسمین" و وجه تسمیه آنان به این نام
      • دستور علنی کردن دعوت به پیامبر (صلی الله علیه و آله):" فَاصْدَعْ بِما تُؤْمَرُ"
      • توضیح اینکه مراد از" یقین" در آیه:" وَ اعْبُدْ رَبَّکَ حَتَّی یَأْتِیَکَ الْیَقِینُ" مرگ است
    • بحث روایتی روایاتی در توضیح معنای:" فَاصْفَحِ الصَّفْحَ الْجَمِیلَ" و" سبع مثانی" و مراد از" مقتسمین"
      • اشاره
      • چند روایت در باره علنی شدن دعوت پیامبر (صلی الله علیه و آله) و نیز در باره پنج تن مستهزءین آن حضرت و در ذیل آیه:" وَ اعْبُدْ رَبَّکَ حَتَّی یَأْتِیَکَ الْیَقِینُ"
    • بحث فلسفی در چگونگی تکلیف و دوام آن
• (16)سوره نحل مکی است و 128 آیه دارد
  • سوره النحل (16): آیات 1 تا 21
    • اشاره
    • ترجمه آیات
    • بیان آیات مفاد کلی سوره نحل و بیان اینکه آیات صدر سوره در مدینه و آیات ذیل آن در مکه نازل شده است
      • اشاره
      • مراد از امر خدا و معنای" أَتی أَمْرُ اللَّهِ فَلا تَسْتَعْجِلُوهُ" و وجوهی که در این باره گفته شده است
      • اشاره به آنچه که از آیات قرآنی در باره حقیقت روح استفاده می شود و بیان معنای آیه:" یُنَزِّلُ الْمَلائِکَةَ بِالرُّوحِ مِنْ أَمْرِهِ ..."
      • وجوه مختلفی که مفسران در پیرامون معنای آیه فوق ذکر کرده اند
      • منوط شدن انزال ملائکه بر پیامبران به مشیت خدا، به معنای انتخاب و برگزیدن رسولان بدون مرجح و لیاقت و استعداد نیست
      • اشاره به رابطه بین عقیده و عمل و بیان اینکه پیامبران هم در صدد اصلاح عقائد بوده اند و هم اعمال. و انذار ایشان دو مرحله داشته است:" أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا أَنَا" و" فاتقون"
      • خلقت و ایجاد موجودات (آیات) دلیل بر الوهیت و نعمت بودن (به کار آمدن هر موجود برای موجود دیگر) دلیل بر ربوبیت و تدبیر خدای تعالی است
      • غرض از ذکر اینکه خلقت انسان از نطفه ای ناچیز است بیان بی شرمی و وقاحت بشر است
      • بر خدا است که قصد سبیل (راه هدایت) را معین و روشن کند (وَ عَلَی اللَّهِ قَصْدُ السَّبِیلِ ...)
      • بیان اینکه راه ضلالت در حقیقت راه نیست و امری عدمی است و بحث معتزله و اشاعره در جواز یا عدم جواز اسناد خلق آن به خداوند بی مورد است
      • ارکان سه گانه الوهیت و ربوبیت: خالق بودن، منعم بودن و عالم بودن به درون و برون انسان
      • بیان نکته ای که در تعلیل" وَ إِنْ تَعُدُّوا نِعْمَةَ اللَّهِ لا تُحْصُوها" به" إِنَّ اللَّهَ لَغَفُورٌ رَحِیمٌ" وجود دارد و اشاره به ارتباط بین مفهوم" نعمت" با" رحمت و مغفرت"
    • بحث روایتی
      • اشاره
      • روایتی که دلالت می کند به اینکه پیش از هجرت نیز در میان مسلمین عده ای منافق بوده اند
      • عدم دلالت چند روایتی که برخی از علماء با استشهاد به آنها گفته اند امر خدا در" أَتی أَمْرُ اللَّهِ فَلا تَسْتَعْجِلُوهُ ..." قیامت است، بر مدعایشان
      • روایتی که در آن" أَتی أَمْرُ اللَّهِ" به ظهور مهدی علیه السلام تطبیق شده است
      • دو روایت در تطبیق جمله:" وَ بِالنَّجْمِ هُمْ یَهْتَدُونَ" بر ائمه اهل بیت علیهم السلام
  • سوره النحل (16): آیات 22 تا 40
    • اشاره
    • ترجمه آیات
    • بیان آیات
      • اشاره
      • اعتقاد به معاد لازمه توحید کامل است
      • بیان اینکه گمراه کنندگان همانند بار گناهان ناشی از اضلالشان را بر دوش می کشند
      • وجه جمع بین آیه:" لِیَحْمِلُوا أَوْزارَهُمْ ... وَ مِنْ أَوْزارِ الَّذِینَ یُضِلُّونَهُمْ بِغَیْرِ عِلْمٍ" با آیاتی مانند:" لا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ أُخْری"
      • مقصود از کسانی که علم داده شده اند در آیه:" قالَ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ ..." معصومین علیهم السلام هستند
      • معنای آیه:" قِیلَ لِلَّذِینَ اتَّقَوْا ما ذا أَنْزَلَ رَبُّکُمْ قالُوا خَیْراً" و مراد از" لِلَّذِینَ اتَّقَوْا"
      • معنای" طیب" و" طاهر" و مقصود از طیب بودن متقین در حال توفی و مرگ
      • اشکالی که بر جمله:" لَوْ شاءَ اللَّهُ ما عَبَدْنا مِنْ دُونِهِ مِنْ شَیْ ءٍ" کرده و گفته اند امر عدمی (عبادت نکردن) متعلق مشیت قرار نمی گیرد و جواب آن
      • تقریر و تبیین استدلال مشرکین برای بت پرستی خود به اینکه اگر مشیت خدا بر ترک بت پرستی تعلق گرفته بود ما بت نمی پرستیدیم
      • پاسخ به دلیل مشرکین: تنها وظیفه پیامبران" بلاغ مبین" است و مشیت خدا بر هدایت انسان مشیت تشریعی و بسته به اختیار انسان است نه تکوینی و خارج از اختیار
      • اشاره به اینکه همه امت ها به دو طایفه هدایت یافته و گمراه منقسم بوده اند و بیان اینکه هدایت خدا پاداش احسان در عمل، و اضلال خدا مجازات ضلالت خود عبد است
      • توضیح اینکه" ضلالت" امر عدمی است و نمی توان گفت خدا آن را ایجاد کرده است
      • عدم صحت استفاده هایی که هر یک از جبریون و مفوضه خواسته اند در جهت اثبات مذهب خود از استدلال مشرکین بکنند
      • در قیامت یاورانی هستند که مشرکین از یاری آنها بهره مند نمی شوند
      • اینکه در روز قیامت حق و حقیقت در موارد اختلاف در معارف دینی به عیان روشن می شود از معرفات قیامت است
      • اشاره به تعابیر مختلف از ایجاد خدای تعالی به: قول، کلمه، امر، اراده و قضای خدا و بیانی در باره عدم تخلف اشیاء از امر خدا (أَنْ نَقُولَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ)
    • بحث روایتی
      • اشاره
      • روایتی در باره سلطنت و قدرت نامحدود خدا
      • (روایاتی در ذیل:" الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ"،" ... قالُوا خَیْراً"،" قالُوا أَساطِیرُ- الْأَوَّلِینَ" و ...)
  • سوره النحل (16): آیات 41 تا 64
    • اشاره
    • ترجمه آیات
    • بیان آیات
      • اشاره
      • مقصود از حسنه در دنیا که خداوند به مهاجرین وعده داده مجتمع صالح اسلامی است
      • توصیف مهاجرین به دو صفت صبر و توکل به جهت دخالت این دو صفت در رسیدن به حسنه در دنیا است
      • مفاد آیه:" وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ إِلَّا رِجالًا ..." حصر رسالت در بشر عادی است
      • معنا و موارد استعمال کلمه:" ذکر"
      • مراد از اهل ذکر در" فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ" و اینکه مخاطبین این خطاب کیانند
      • معنا و مفاد آیه:" وَ أَنْزَلْنا إِلَیْکَ الذِّکْرَ لِتُبَیِّنَ لِلنَّاسِ ما نُزِّلَ إِلَیْهِمْ ..." و وجوهی که مفسرین در تفسیر آن گفته اند
      • حجت بودن بیانات رسول اللَّه و عترت او (ائمه) علیهم الصلاة و السلام
      • انذار و تهدید مشرکین که از در مکر به خدا و پیامبرانش گناه می کردند (مکروا السیئات)
      • مراد از" اخذ در تقلب" و" اخذ بر تخوف" که مشرکین بدان تهدید شده اند
      • گردش سایه اشیاء نشانه خضوع و سجود موجودات در برابر خدا است
      • سجده جنبندگان آسمان ها و زمین برای خدا به معنای خضوع و تذلل آنان در برابر خدا است
      • معنا و موارد استعمال" تکبر" و" استکبار" و توضیحی در باره استکبار در مقابل مخلوق و در مقابل خالق (به حسب ذات و به حسب عمل)
      • غافل نبودن از خدا و خوف از مقام الوهیت او عدم استکبار ذاتی و انجام دادن آنچه به ایشان امر می شود عدم استکبار عملی ملائکه در برابر خدای سبحان است
      • رد استدلال برخی به آیه:" یَخافُونَ رَبَّهُمْ ..." برای قول به اینکه ملائکه مکلف بوده خوف و رجا دارند و افضل از بشر هستند
      • مقصود از جمله:" لا تَتَّخِذُوا إِلهَیْنِ اثْنَیْنِ" و معنایی که از نهی از دو خدا گرفتن استفاده می شود
      • لازمه مالکیت مطلقه خدا اینست که فقط او معبود و دین دائما از او باشد (لَهُ الدِّینُ واصِباً)
      • در تنگناها و شدائد، امید بستن به مسبب الاسباب و دست به دامان او شدن فطری انسان است
      • توضیح اینکه کفران نعمت غایت و غرض شرک ورزیدن مشرکین است
      • مقصود از اینکه مشرکین بخشی از روزی خود را نصیب" لِما لا یَعْلَمُونَ" قرار می دهند
      • منشا و سبب اینکه مشرکین ملائکه را مؤنث و دختران خدا می دانستند
      • معنای جمله:" وَ لَهُمْ ما یَشْتَهُونَ" و گفتگویی که در این مورد شده است
      • حکایت دخترکی مشرکین و نکوهش آن
      • بیان اینکه منشا و انگیزه نکوکاری و صفات حسنه، ایمان به آخرت و ریشه گناه کاری و هر مثل (صفت) سویی، ایمان نداشتن به آخرت و استخفاف امر حساب است
      • منزه بودن خدای تعالی از هر قبیح عقلی و طبعی و از اتصاف به صفات ممکنات و دارا بودن او بالاترین و بهترین امثال و اسماء را (وَ لِلَّهِ الْمَثَلُ الْأَعْلی)
      • معنای اینکه فرمود: اگر خدا مردم را به ظلمشان اخذ کند دابه ای روی زمین نخواهد ماند و بیان ضعف استدلال به این آیه برای قول به معصوم نبودن انبیاء (علیه السلام)
      • مراد از" امم" و" الیوم" در آیه:" تَاللَّهِ لَقَدْ أَرْسَلْنا إِلی أُمَمٍ مِنْ قَبْلِکَ ..."
    • بحث روایتی روایاتی که در آنها اهل ذکر در جمله:" فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ" به اهل بیت علیهم السلام تفسیر شده است
      • اشاره
      • بیان اینکه با توجه به سیاق آیات مراد از اهل ذکر اهل کتاب است و با قطع نظر از خصوص آیه مراد اهل بیت علیهم السلام می باشد
      • چند روایت در معنای: فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ"،" أَ فَأَمِنَ الَّذِینَ مَکَرُوا"،" لَهُ الدِّینُ واصِباً" و" لِلَّهِ الْمَثَلُ الْأَعْلی"
  • سوره النحل (16): آیات 65 تا 77
    • اشاره
    • ترجمه آیات
    • بیان آیات
      • اشاره
      • اشاره به اینکه مقتضای عقل اینست که آنچه را که احتمال می دهد حق باشد گوش کرده اتباع احسن کند (إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیَةً لِقَوْمٍ یَسْمَعُونَ)
      • معنای اینکه فرمود: شیر خالص را از میان فضولات شکم و خون به شما نوشانیدیم
      • عدم دلالت جمله:" تَتَّخِذُونَ مِنْهُ سَکَراً وَ رِزْقاً حَسَناً" بر مباح بودن مسکرات
      • بیان اینکه بین جمله:" تَتَّخِذُونَ مِنْهُ سَکَراً ..." و آیات تحریم خمر منافاتی نبوده، آیات تحریم ناسخ آن نیستند و وجوهی که برای رفع منافات گفته شده بی مورد است
      • معنا و موارد استعمال کلمه" وحی"
      • ایحائات و الهامات خدای سبحان به زنبور عسل
      • معنای جمله:" فَمَا الَّذِینَ فُضِّلُوا بِرَادِّی رِزْقِهِمْ عَلی ما مَلَکَتْ أَیْمانُهُمْ ..."
      • وجوه دیگری که در معنای آیه فوق گفته شده است
      • ذکر نعمت داشتن فرزندان و نوادگان
      • وجوهی که در معنای جمله:" ما لا یَمْلِکُ لَهُمْ رِزْقاً مِنَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ شَیْئاً" گفته شده است
      • مراد از مثل زدن برای خدا که از آن نهی فرموده است (فَلا تَضْرِبُوا لِلَّهِ الْأَمْثالَ)
      • مثلی برای اثبات توحید ربوبی با استناد به وحدت منعم
      • اقامه حجت بر توحید و اشاره به مساله نبوت و با ذکر مثلی متضمن مقایسه بین مردی گنگ و سربار و مردی که به عدالت امر می کند و بر صراط مستقیم است
      • چند وجه دیگر در تفسیر آیه:" وَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا رَجُلَیْنِ ..." گفته شده است
      • معنای" غیب" و" شهادت" و مراد از غیب آسمانها و زمین در" وَ لِلَّهِ غَیْبُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ"
      • بیان اینکه قیامت از غیب های سماوات و ارض است
      • مفاد اینکه فرمود: امر ساعت (قیامت) مانند چشم بر هم زدن یا نزدیکتر از آنست
      • شرحی در مورد اینکه قدرت الهی به طور مساوی به موجودات تعلق می گیرد و سختی و آسانی و دوری و نزدیکی در مقدورات الهی مطرح نیست
      • نکاتی که از آیه:" وَ لِلَّهِ غَیْبُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ ..." استفاده می شود و بیان ضعف قول مفسرین به اینکه مراد علم به غیب آسمان ها و زمین است
    • بحث روایتی
      • اشاره
      • چند روایت در تطبیق آیه:" وَ أَوْحی رَبُّکَ إِلَی النَّحْلِ ..." بر پیامبر و اهل بیت او علیهم السلام
      • روایاتی در معنای" حفدة" و در تطبیق جمله:" مَنْ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ" بر امیر المؤمنین و ائمه علیهم السلام
  • سوره النحل (16): آیات 78 تا 89
    • اشاره
    • ترجمه آیات
    • بیان آیات
      • اشاره
      • در آیه:" وَ اللَّهُ أَخْرَجَکُمْ مِنْ بُطُونِ أُمَّهاتِکُمْ لا تَعْلَمُونَ شَیْئاً" علم حصولی انسان در بدو تولد نفی شده است
      • سبب حقیقی پرواز مرغان در هوا خدای تعالی است و اسباب طبیعی منتهی به مسبب الاسباب می شوند
      • ذکر نعمت خانه، پوست و پشم و کرک و موی حیوانات و ...
      • ذکر نعمت وجود تبعی سایه- با اینکه امری عدمی است- و وجه اینکه در باره سرابیل فرمود:" شما را از گرما نگه می دارد" و حفظ از سرما را ذکر نکرد
      • معنای آیه:" یَعْرِفُونَ نِعْمَتَ اللَّهِ ثُمَّ یُنْکِرُونَها وَ أَکْثَرُهُمُ الْکافِرُونَ" و وجوهی که در باره علت اینکه اکثر کفار کافر خوانده شده اند و نه همه آنان گفته شده است
      • مؤمن از تنعم به هر نعمتی از دو نعمت جسمانی (بهره مادی) و روحانی (معرفت منعم) بهره مند است
      • مراد از اینکه در قیامت از هر امتی شهیدی مبعوث می گردد
      • قیامت روز پاداش و کیفر است نه روز عمل و راهی به بازگشت از آن به حیات دنیوی نیست
      • در عذاب ظالمان در آخرت تخفیف و تاخیری نیست
      • در قیامت مشرکین علاوه بر علم پیدا کردن به اینکه خدا حق مبین است در برابر او تسلیم و به او ایمان می آوردند، ایمانی اضطراری و بی نتیجه
      • کافران مفسد عذابی بیش از دیگر کفار خواهند داشت
      • تفصیلی در مورد شهادت (گواهی دادن)، شهید و شهداء و بررسی و بیان وجه جمع بین مفاد آیات مختلف در این باره
      • معنای اینکه قرآن بیان کننده همه چیز است (تِبْیاناً لِکُلِّ شَیْ ءٍ)
    • بحث روایتی روایاتی در ذیل آیه:" یَعْرِفُونَ نِعْمَتَ اللَّهِ ثُمَّ یُنْکِرُونَها ..." و" جئنا بک شهیدا علی هؤلاء"
      • اشاره
      • چند روایت در ذیل جمله:" تِبْیاناً لِکُلِّ شَیْ ءٍ"
  • سوره النحل (16): آیات 90 تا 105
    • اشاره
    • ترجمه آیات
    • بیان آیات
      • اشاره
      • اشاره به اهتمام شدید در اسلام به اصلاح وضع جامعه
      • اشاره به معنا و اقسام دو گانه عدل (فردی و اجتماعی) و بیان اینکه امر به عدل در" إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسانِ" امر به عدالت اجتماعی است
      • امر به احسان در:" إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسانِ" احسان نسبت به دیگران است و امر به" إِیتاءِ ذِی الْقُرْبی" امر به احسان به خویشاوندان است
      • نهی از فحشاء و منکر و بغی در واقع امر به حفظ وحدت در مجتمع است
      • سبب شناعت شکستن قسم
      • تمثیل نقض عهد به پنبه کردن خود رشته
      • انسان مسئول است و اضلال خدا ابتدایی نیست و فرع بر ضلالت شخص گمراه است
      • نهی مستقل از اینکه قسم وسیله خدعه و دغلکاری قرار داده شود
      • مقصود از اینکه فرمود: صابران را پاداش می دهیم" بِأَحْسَنِ ما کانُوا یَعْمَلُونَ"
      • حیات طیبه ای که خداوند به زن و مرد نکو کردار وعده داده است حیاتی حقیقی و جدید است که مرتبه ای بالا و والا از حیات عمومی و دارای آثاری مهم می باشد
      • وجوهی دیگر که در باره مراد از حیات طیبه گفته شده است
      • مراد از استعاذه به خدا از شیطان، پناه جستن قلبی است
      • استعاذه به خدا و توکل بر خدا است و ایمان و توکل دو ملاک صدق عبودیت هستند و فرد متصف به آن دو خارج از سلطه شیطان است
      • اشاره به مساله نسخ و حکمت آن و پاسخ به خرده گیری مشرکین در آیه شریفه:" وَ إِذا بَدَّلْنا آیَةً مَکانَ آیَةٍ ..."
      • توضیحی در مورد اینکه با نزول آیات ناسخ خداوند ایمان مؤمنین را تثبیت می کند
      • شرح و تفصیل جواب خدای سبحان به افترای مشرکین به رسول خدا (صلی الله علیه و آله) که گفتند مردی غیر عرب به او می آموزد
    • بحث روایتی روایاتی در ذیل آیه:" إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسانِ ..." و بیان مراد از عدل و احسان
      • اشاره
      • دو روایت در ذیل آیه:" مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثی وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْیِیَنَّهُ حَیاةً طَیِّبَةً"
      • روایاتی در ذیل آیه:" یَقُولُونَ إِنَّما یُعَلِّمُهُ بَشَرٌ ..." و اینکه شخص غیر عربی که مشرکین می گفتند به پیامبر (صلی الله علیه و آله) تعلیم می دهد چه کسی بوده است؟
      • مؤمن هرگز دروغ نمی گوید
  • سوره النحل (16): آیات 106 تا 111
    • اشاره
    • ترجمه آیات
    • بیان آیات تهدید شدید علیه کفاری که بعد از ایمان آوردن کافر و مرتد شدند
      • اشاره
      • معنای مهر زدن خدا بر دل ها و گوش ها و دیدگان کفار
      • وعده جمیل به مهاجرانی که جهاد نموده صبوری کردند
      • در قیامت هر کس به فکر خود بوده و از خود دفاع می کند، دفاعی بی ثمر که آثار اعمال در دنیا را تغییر نمی دهد
    • بحث روایتی (روایاتی در باره تقیه در ذیل آیه:" إِلَّا مَنْ أُکْرِهَ ..." و نزول آن در باره عمار یاسر و ...)
  • سوره النحل (16): آیات 112 تا 128
    • اشاره
    • ترجمه آیات
    • بیان آیات
      • اشاره
      • مثلی متضمن هشدار نسبت به کفران نعمت و زنهار از عذاب مترتب بر آن
      • نکاتی که از آیه:" فَکُلُوا مِمَّا رَزَقَکُمُ اللَّهُ حَلالًا طَیِّباً" استفاده می شود
      • در عرف و اصطلاح قرآن دین همان سنت لازم الاتباع در زندگی است و هر بدعتی در آن افتراء بر خدا شمرده می شود
      • تحریم طیبات برای بنی اسرائیل ناشی از ظلم خودشان و عقوبت خدا در برابر عصیان آنان بوده است
      • بیان مراد از اینکه ابراهیم (علیه السلام) یک امت بود و ذکر اوصاف او که آثار تدین به دین حنیف او است
      • معنای آیه:" إِنَّما جُعِلَ السَّبْتُ عَلَی الَّذِینَ اخْتَلَفُوا فِیهِ ..." و مقصود از اختلاف یهود در سبت و وجوهی که در این باره گفته شده است
      • معنای" حکمت"،" موعظه" و" مجادله" و مراد از موعظه حسنه و جدال بالتی هی احسن در آیه:" ادْعُ إِلی سَبِیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَ جادِلْهُمْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ"
      • ضعف سخن بعضی از مفسرین در باره وجه ترتیب در ذکر حکمت و موعظه و جدال در آیه شریفه
      • فضیلیت صبر آزار مشرکین و امر به پیامبر (صلی الله علیه و آله) به اینکه صبر کند و خدا به او صبر داده است
    • بحث روایتی (روایاتی در ذیل آیات:" ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا ..."،" إِنَّ إِبْراهِیمَ کانَ أُمَّةً ..."،" ادْعُ إِلی سَبِیلِ رَبِّکَ" و" إِنْ عاقَبْتُمْ فَعاقِبُوا بِمِثْلِ ما عُوقِبْتُمْ ..."

• • • •