آیه ۱۵۸ | تشویق نیکوکاران به سعی و طواف

تفسیر سوره مبارکه بقره آیه ۱۵۸ جلسه ۱

حجت الاسلام و المسلمین حاج شیخ یدالله رضوانی

 ۱ جلسه تفسیر آیه صدو پنجاه و هشت

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ‏

یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اسْتَعینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاهِ إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرینَ (۱۵۳) وَ لا تَقُولُوا لِمَنْ یُقْتَلُ فی‏ سَبیلِ اللَّهِ أَمْواتٌ بَلْ أَحْیاءٌ وَ لکِنْ لا تَشْعُرُونَ (۱۵۴) وَ لَنَبْلُوَنَّکُمْ بِشَیْ‏ءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَ الْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِنَ الْأَمْوالِ وَ الْأَنْفُسِ وَ الثَّمَراتِ وَ بَشِّرِ الصَّابِرینَ (۱۵۵)

اى کسانى که ایمان آورده‏اید! از صبر و نماز [در همه امور زندگى‏] یارى جویید؛ زیرا خدا با صابران است. (۱۵۳) و به آنان که در راه خدا کشته مى‏شوند مرده نگویید، بلکه [در عالم برزخ‏] داراى حیات‏اند، ولى شما [کیفیت آن حیات را] درک  نمى‏کنید. (۱۵۴) و بى‏تردید شما را به چیزى اندک از ترس و گرسنگى و کاهش بخشى از اموال و کسان و محصولات [نباتى یا ثمرات باغ زندگى از زن و فرزند] آزمایش مى‏کنیم. و صبرکنندگان را بشارت ده. (۱۵۵)

[audio mp3="https://trezvan.ir/wp-content/uploads/2024/02/1401-04-22-02-ayeh158.mp3"][/audio]

تفسیر سوره مبارکه بقره – آیه  ۱۵۸ 

تشویق نیکوکاران به شعائر الهی مانند سعی و طواف

حجت الاسلام و المسلمین حاج شیخ یدالله رضوانی

«أَعُوذُ بِاللَّهِ السَّمِیعِ الْعَلِیمِ مِنَ الشَّیْطَانِ اللَّعینِ الرَّجِیمِ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیم‏ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمینَ وَ صَلَّی اللهُ عَلَی سَیِّدِنَا مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّاهِرینَ وَ اللَّعنَهُ الدَّائِمَهُ عَلَی أعْدائِهِمْ مِنَ الآنِ إلِی قِیامِ یَومِ الدِّینِ».

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ‏

یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اسْتَعینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاهِ إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرینَ (۱۵۳) وَ لا تَقُولُوا لِمَنْ یُقْتَلُ فی‏ سَبیلِ اللَّهِ أَمْواتٌ بَلْ أَحْیاءٌ وَ لکِنْ لا تَشْعُرُونَ (۱۵۴) وَ لَنَبْلُوَنَّکُمْ بِشَیْ‏ءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَ الْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِنَ الْأَمْوالِ وَ الْأَنْفُسِ وَ الثَّمَراتِ وَ بَشِّرِ الصَّابِرینَ (۱۵۵)

اى کسانى که ایمان آورده‏اید! از صبر و نماز [در همه امور زندگى‏] یارى جویید؛ زیرا خدا با صابران است. (۱۵۳) و به آنان که در راه خدا کشته مى‏شوند مرده نگویید، بلکه [در عالم برزخ‏] داراى حیات‏اند، ولى شما [کیفیت آن حیات را] درک  نمى‏کنید. (۱۵۴) و بى‏تردید شما را به چیزى اندک از ترس و گرسنگى و کاهش بخشى از اموال و کسان و محصولات [نباتى یا ثمرات باغ زندگى از زن و فرزند] آزمایش مى‏کنیم. و صبرکنندگان را بشارت ده. (۱۵۵)

إِنَّ الصَّفَا وَالْمَرْوَهَ مِنْ شَعَائِرِ اللَّهِ ۖ فَمَنْ حَجَّ الْبَیْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلَا جُنَاحَ عَلَیْهِ أَنْ یَطَّوَّفَ بِهِمَا ۚ وَمَنْ تَطَوَّعَ خَیْرًا فَإِنَّ اللَّهَ شَاکِرٌ عَلِیمٌ ۱

 

بحث صفا و مروه و رفع توهم

مطلب قبلی تا پایان آیه ۱۵۷ بسته شد و  این مطلب، مطلب جدیدی می‌باشد، هر مطلبی که تمام می‌شود مطلب جدیدی آغاز شده و هر کدام از آن‌ها دارای یک رکوع خواهد بود ، در اینجا بحث صفا و مروه مطرح می‌شود و بحث این بوده که برخی از افراد بین مسلمانان می‌گفتند که مشرکین صفا و مروه را آورده و ایجاد کرده‌اند لذا شان نزول برای رفع توهم براین می‌باشد که مشرکین صفا و مروه را آوردند.

موقعیت مکانی صفا و مروه

کلمه الصفا در اینجا عبارت بیان از کوهی است که در شمال بیت الله الحرام قرار دارد و مروه هم در ۴۰۰ متری صفا قرار دارد که آن نیز در شمال غربی بیت الله الحرام قرار دارد ، خصوصا قسمت صفا بسیار نیکو می‌باشد چرا که تا ۲۰ سال پیش اطراف آن محصور نشده بود اکنون اطراف آن را شیشه سکوریت گذاشته‌اند تا کسی تجمع نکند.

لذت در صفا و مروه

برخی اوقات قرآن را برداشته و به صفا می‌رفتیم و مقابل مروه می‌نشستیم، در سمت چپ ما بیت الله الحرام و کعبه قرار داشت و حال خوبی در آن دست می‌داد ، معمولا اگر زمان داشتیم و مشکلی نبود ساعات صبح، ظهر، بعد از ظهر و حتی بعد از نماز عشائین هم به آن مکان می‌رفتیم و قرآن می‌خواندیم و ضمن تلاوت قرآن لذت می‌بردیم.

منظور از صفا و مروه

صفا به معنای کوه سفید و سخت می‌باشد و مروه نیز معنای صخره شدیدتری را می‌رساند که هر دوی آن‌ها دو کوه هستند که در آنچه بین همه ما معروف است حضرت هاجر وقتی برای آب آوردن سرگردان می‌شود، نگاهی به سوی زمزم که سمت کعبه است می‌اندازد و رودخانه‌ای را می‌بیند که جاری می‌باشد.

معنای طواف در ماجرای هاجر

در مسیر خود به سمت صفا رودخانه را می‌بیند و هنگامی که به آن نزدیک می‌شود شروع به دویدن می‌کند اما با دیدن کوه می‌بیند که خبری از آب نیست، دوباره می‌دود و به سمت مروه می‌رود اما آبی نمی‌بیند که معنای طواف در آن نهفته است چون طواف یعنی ذهاب و ایاب.

احکام عمره تمتع

البته این آیه بحثی در آیات الاحکام خود دارد و بحث سعی بین صفا و مروه می‌باشد که از اعمال مکه محسوب می‌شود و از اعمال عمره مفرده و تمتع و همچنین از اعمال حج است ،لذا همانگونه که می‌دانید عمره تمتع احرام، طواف، سعی، طواف و نمازهای آن می‌باشد ، در این عمره طواف نسا و نماز طواف نسا ندارد و اعمال حج نیز که حاجی بعد از منا و عرفات به مکه بازمی‌گردد، باید طواف کند و عین کارهایی که برای عمره مفرده کرده برای آن نیز انجام دهد.

اعمال حج و عمره مفرده

همان اعمال عمره مفرده باید در حج نیز انجام گیرند مانند طواف و نماز طواف بعد سعی صفا و مروه و بعد مجددا طواف که پس از آن باید تقصیر کند ، عمره تقصیر نیز دارد و می‌توانند در عمره مفرده سر را بتراشند اما در خود حج وقتی قربانی انجام شد، سرها را می‌تراشند و به آن "حلق کردن" می‌گویند.

بت‌های موجود در کعبه

مسلما بین مسلمین شایع بوده که مشرکین بحث صفا و مروه را تشریع کردند پس این آیه نازل می‌شود تا آن را نفی کند ، البته این ماجرا اشاره به بت‌هایی به نام اسافل و انابل دارد که بر روی صفا و مروه نصب شده بودند ، آن‌ها در داخل کعبه نیز بت‌هایی قرار داده بودند که امیرالمومنین بر روی شانه‌های پیامبر آن‌ها را پایین ریختند.

معنی شعائرالله و بررسی لفظی آن

چون کعبه مکان مقدسی بوده و مشرکان نیز بت‌ها را خدای خود می‌دانستند، پس لازم می‌دانستند که آن‌ها را در جای مقدسی نگه‌دارند لذا اینجا می‌فرماید :«إِنَّ الصَّفَا وَالْمَرْوَهَ مِنْ شَعَائِرِ اللَّهِ»۲ شعائر جمع شعیره بوده که آن به معنای علامت و پرچم است ؛  چیزی که نشان دهنده آن موجود می‌باشد ، در دریا که بنگرید می‌بینید کشتی‌ها پرچم‌هایی را به اهتزاز درآورده‌اند که علامت کشورشان بر روی آن قرار دارد.

حکم استحباب عمره

صفا و مروه جز شعیره و شعائر اسلام هستند بعد می‌فرماید :«فَمَنْ حَجَّ الْبَیْتَ أَوِ اعْتَمَرَ» ۳؛ جمله «حَجَّ الْبَیْتَ» یعنی حج انجام دهد ، اعتمار یعنی عمره انجام دهد و اعتمار بر باب افتعال می‌باشد که یعنی باید به دنبال انجام عمره مفرده باشد ،از کلمه « أَوِ اعْتَمَرَ» حکم استحباب به دست می‌آید نه حکم وجوب و آن آیه‌ای که فرمود :«وَلِلَّهِ عَلَى النّاسِ حِجُّ البَیتِ مَنِ استَطاعَ إِلَیهِ سَبیلًا» ۴ منظور حج بوده و اعتمار مد نظر نیست.

حکم‌ وجوب عمره مفرده

گرچه بین برخی از مجتهدین شیعه که عمره را نیز واجب می‌دانند ولی ادله آن‌ها را کافی نمی‌دانیم که اگر استطاعت انسان قرار بگیرد، واجب می‌باشد ، آنچه که منصوص در قرآن وجود دارد حج است «وَلِلَّهِ عَلَى النّاسِ حِجُّ البَیتِ» مگر اینکه حج را به معنای لغوی آن فرض بکنیم که اگر اینگونه فرض کنیم می‌توانیم یک پله بالاتر برویم.

شروط انجام حج

اگر کسی نمی‌تواند حج انجام دهد و عمره نیز نمی‌تواند به جا بیاورد، طواف که می‌تواند انجام دهد  ، لذا معنای حج البیت این می‌باشد که شما اطراف خانه خدا را طواف کنید که آن حداقل است ، لذا آنچه که مسلم می‌باشد و اقتضای قدر متیقن نصوص در آیات دارد، حج واجب خواهد بود آن هم به‌صورت مشروط ،مشروط بر استطاعت و استطاعتی که باید بر سه بعد آن مفروض گردد.

سه بُعد استطاعت در حج

هم راه باز باشد، هم از لحاظ بدنی بتواند به حج برود و اعمال رکنی آن را انجام دهد و هم پول داشته باشد اما صرف پول داشتن کافی نیست ، البته این را ذکر کنم که اگر کسی پول داشته باشد می‌تواند آن نقص‌ها را رفع کند.

شباهت سعی کردن و قیامت

  نکته‌ای که در سعی وجود دارد، در روایات داریم که بیانگر و نشان دهنده قیامت می‌باشد که در قیامت هم انسان مانند سعی صفا و مروه که بایستی در رفت و آمد باشد، باید رفت و آمد کند پس این نشان دهنده آن است که انسان در قیامت حیران و سرگردان می‌باشد و متحیر خواهد بود.

حیرانی حضرت هاجر

عرض کردیم که در لغت حتی در بحث طواف که بیان کرده می‌فرماید: «ایابا و ذهابا و ذهاب…» یعنی باید طواف کند که حضرت هاجر او هم در آن بحثی که آنجا داشت، حیران بود و به تعداد هفت عدد که درباره آن بیان گردید، این سرگردانی طول کشید تا بالاخره وقتی از بلندی مروه نگاه کرد، دید از سمت جایی که فرزندش را خوابانیده یعنی در کنار کعبه، آب جاری شده است و طبق روایت به سمت اسماعیل می‌دود و می‌بیند که پایین پای او چاه زمزم به وجود آمده است .

احکام سعی صفا و مروه

 در بحث احکام فقهی آنچه که مسلم می‌باشد سعی صفا و مروه غیر از طواف است و احتیاج به وضو و طهارت ندارد پس بدون وضو و در حالت سواره نیز می‌توان آن را انجام داد؛ به گونه‌ای نیست که با جلو یا عقب ماندن نظم آن ازبین برود.

شرط محل شدن در سعی

بزرگان هروله کردن در این مسیر را استحباب می‌دانند ، اما هفت عدد   رفت‌و‌آمد آن از صفا شروع می‌شود ، یکی از خصوصیات صفا و مروه مُحِلّ شدن معتمر می‌باشد یعنی کسی که در آنجا عمره انجام می‌دهد، مُحِلّ می‌شود یعنی محرم بود وقتی پایان سعی در مروه که تقصیر کرد بعد مُحِلّ می‌گردد ،اعمال حج که انجام می‌دهند قبل از آن مُحِلّ شده‌اند و لباس حج را از تن خارج کرده‌اند ولی اینجا که اعمال را انجام می‌دهند، کاملا محل خواهند شد.

محل شدن در حج تمتع

در عمره تمتع نیز در همین‌ قسمت محل خواهند شد یعنی بعد از سعی صفا و مروه به سوی محل اسکان خود حرکت می‌کنند چون طواف نسا ندارد، «إِنَّ الصَّفَا وَالْمَرْوَهَ مِنْ شَعَائِرِ اللَّهِ» ۵ که اینجا ذهن مسلمانان باید خالی شود که آن از شعائر خدا می‌باشد «فَمَنْ حَجَّ الْبَیْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلَا جُنَاحَ عَلَیْهِ أَنْ یَطَّوَّفَ بِهِمَا» و اینکه به آن‌ها طواف کند ، طواف کردن به آن‌ها یعنی ذهابا و ایابا و ذهاب…

حالت باطنی انجام سعی

در جمله «وَمَنْ تَطَوَّعَ خَیْرًا فَإِنَّ اللَّهَ شَاکِرٌ عَلِیمٌ» این عبارت: «وَمَنْ تَطَوَّعَ» یعنی اگر کسی کار را از باطن و از طوع  ،یعنی از روی خوشی نه کراهت و خواهان آن باشد این «خَیْرًا» یعنی بهترین است «فَإِنَّ اللَّهَ شَاکِرٌ عَلِیمٌ» قسمتی که در آن می‌فرماید «فَلَا جُنَاحَ» از کجا معلوم می‌شود که واجب است؟

حکم وجوب سعی

معنای این عبارت آن می‌باشد که برای شما مانعی نیست که آن کار را انجام دهید این موضوع از جنس همان آیه «وَإِذَا ضَرَبْتُمْ فِی الْأَرْضِ فَلَیْسَ عَلَیْکُمْ جُنَاحٌ أَنْ تَقْصُرُوا مِنَ الصَّلَاهِ»۶ می‌باشد که آنجا هم «جُنَاحٌ» یعنی باکی نیست و گناهی نیست که شما این کار را انجام دهید ، حال که گناه نیست آیا وجوب را می‌رساند یا وجوب را نمی‌رساند؟

لزوم قصر صلاه

آنچه که از ظاهر این آیه برمی‌آید آن است که خیر استحباب نیست، می‌توانید ما شیعه لازم می‌دانیم که صلاه را قصر کنیم ،در اینجا هم سعی صفا و مروه برای همه ما واجب خواهد بود اما چرا اینگونه بیان می‌شود؟

مباح بودن سعی صفا و مروه

مسلما به نظر می‌رسد اینکه «فَلَا جُنَاحَ عَلَیْهِ أَنْ یَطَّوَّفَ بِهِمَا»۷ می‌فرماید یعنی وقتی به آنجا رفتید تا حج را انجام دهید یا رفتید  تا عمره را انجام دهید، به عنوان حج و اعمال عمره باید آن را انجام دهید اما همین که طواف مستحب می‌باشد انجام سعی نیز مستحب است که انجام گردد، حداقل آن این می‌باشد که «فَلَا جُنَاحَ» نیز مباح است.

منابع

۱_سوره بقره آیه ۱۵۸

۲_ سوره بقره آیه ۱۵۸

۳_ سوره بقره آیه ۱۵۸

۴_سوره آل عمران آیه ۹۷

۵_ سوره بقره آیه ۱۵۸

۶_سوره نسا آیه ۱۰۱

۷_ سوره بقره آیه ۱۵۸