پژوهش های تفسیری آیه 3 سوره حمد

پژوهش های تفسیری آیه سوّم سوره حمد

تفسیر رضوان . حوزه علمیه اصفهان

موضوع : تذکّر رحمت فراگیر و ویژه الهی

--------------------------------

3. الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ‏

 (همان خدایى) که گسترده ‏مهرِ مهر ورز است.

 

نکته‏ ها و اشاره‏ ها :

1) نکته اوّل

ذیل آیه‏ ى اول این سوره ‏در مورد «الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ» توضیحات کافى‏ داده شد. تکرار این دو واژه در این‏جا، به عنوان تکمیل دلیل حمد است؛ یعنى ستایش مخصوص خداست؛ چرا که او پرورش‏ دهنده و مهر گستر و مهر ورز است و رحمت فراگیر او بر تمام موجودات سایه افکنده و رحمت ویژه ‏ى او بر مؤمنان جارى است و همین رحمت اوست که سزاوار سپاس و ستایش مردم است.

2) نکته دوّم

مسلمانان این دو صفت الهى را هر روز بیش از 30 بار در نمازها تکرار مى‏ کنند تا بیاموزند که به یاد رحمت خدا باشند و بیش از هر چیز خود را با این صفات بیارایند و مظهر رحمت الهى در میان مردم گردند.

بندگان حق رحیم و بردبار

خوى حق دارند در اصلاح کار

 (حافظ)

 

3) نکته سوّم

فایده‏ ى تکرار ذکر و یاد خدا:
تذکّر نفس و تکرار حق، امر مطلوبى است و از این جهت در اذکار و اوراد و عبادات و مناسک (اعمال عبادى)، تکرار، مطلوب است و نکته ‏ى اصلى آن، عادت دادن نفس و مرتاض نمودن آن است؛ پس، از تکرار، اى عزیز [ملول‏] مشو و بدان که تا انسان در قید اسارت نفس و شهوات آن است و سلسله‏ هاى طولانى شهوت و غضب در گردن اوست، به هیچ یک از مقامات معنوى و روحانى نایل نمى‏شود. «1»

4) نکته چهارم

صفت مالکیت و پرورش‏ دهندگى خدا همراه با قدرت اوست؛ و بیان دو صفت «الرَّحْمنِ» و «الرَّحِیمِ» بعد از آن، اشاره به آن است که خدا در همان حال که مالک و پرورش‏ دهنده‏ ى قدرتمندى است، نسبت به بندگان، رحیم و مهربان نیز هست.

            لطف خدا بیش‏تر از جرم ماست            

نکته‏ ى سربسته چه دانى! خموش!

 (حافظ)

5) نکته پنجم

پیامدهاى جهان‏ شناختى و انسان‏ شناختى رحمان و رحیم:
خدا را به صفت رحمان شناختن، به معناى شناختن جهان است به عنوان مظهر تام حکمت بالغه ‏ى الهى و نظام اتّم پروردگار؛ و در هنگام ستایش اللَّه به این صفت، انسان باید چنان دیدى داشته باشد که نظام هستى نظام خیر است، نظام رحمت است، نظام نور است؛ و شرّ، نقمت و ظلمت، امور نسبى و غیرحقیقى مى‏باشند ...
شناخت اللَّه به این صفت (رحیم)، مستلزم آن است که انسان به مقام و موقعیت خودش در میان موجودات عالم شناخت کامل داشته باشد.
امتیازى که انسان در میان موجودات دارد این است که فرزند بالغ این جهان است؛ ... از نظر عقل و خرد به آن درجه از رشد رسیده که به او گفته ‏اند باید خودت راه را انتخاب کنى، در حالى که موجودات دیگر تحت تکفّل جبرى عوامل این عالم‏اند .... اگر انسان راه راست و صراط مستقیم حق را بپیماید، آن وقت است که یک نوع رحمت و عنایت خاصى از ناحیه ‏ى خدا شامل حالش مى‏ گردد ... دلش را نور بخشیده، قلبش را نیرو مى‏ دهد و اسباب و وسایل را براى راهش مهیا مى ‏سازد. «1»
______________________________________
 (1). آشنایى با قرآن، ج 2، ص 26- 27

 

آموزه‏ ها و پیام‏ ها :

1)   خدا رحمتى فراگیر براى جهانیان و رحمتى ویژه براى دوستانش دارد (از این رو او را ستایش و سپاس گویید).
2)   خداى شما مهربان است (و دوست دارد او را بدین صفت بشناسید و بخوانید).
3)   به یاد مهر الهى باشید و مکرر آن را یاد کنید.

 

                        تفسیر قرآن مهر، ج‏1، ص: 135