پژوهش های تفسیری آیه 6 سوره حمد

پژوهش های تفسیری آیه ششم سوره حمد

تفسیر رضوان . حوزه علمیه اصفهان

موضوع : راه مستقیم الهی . صراط المستقیم

--------------------------------

 

6. اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ‏

ما را به راه راست راه‏نمایى فرما.

 

نکته‏ ها و اشاره‏ ها :

1) نکته اوّل 

در پنج آیه‏ ى اول سوره‏ ى حمد به توحید و معاد پرداخته شد و در این آیه ‏به هدایت «1» اشاره شده، که یکى از ابعاد نبوّت و امامت است؛ بدین ترتیب، سوره ‏ى حمد به اصول اساسى دین اشاره کرده است.

2) نکته دوّم

هدایت دو قسم است:

1)  تکوینى

یعنى گاهى خدا موجودات را با قوانینى که در طبیعت قرار داده است، به سوى هدف اساسى خود رهنمون مى ‏شود و رشد و تکامل مى ‏بخشد که این «هدایت تکوینى» است؛

2)  تشریعى

و گاهى انسان‏ها را با فرستادن پیامبران و امامان راه‏نمایى مى‏ کند که این «هدایت تشریعى» است.

سَرِ خُم باد سلامت که به من راه نمود

ساقى باده به کف جان من آگاه نمود

 (امام خمینى)

__________________________________________________
 (1). هدایت، ارشادِ با لطف و راه‏نمایىِ با نرمى است؛ از این رو در امور نیک استعمال‏مى‏شود، نه شرّ (صدرالمتألهین، تفسیر القرآن الکریم، (7 ج)، ج 1، ص 98 و سید مصطفى خمینى، تفسیر القرآن الکریم، ج 1، ص 425)
 

3) نکته سوّم

در هر شبانه روز بارها از خدا مى‏ خواهیم که ما را هدایت کند؛ چرا که از طرفى، هدایت داراى مراحل و درجاتى است «1» و راه تکامل انسان تا بى‏ نهایت ادامه دارد؛ پس ما از خدا مى‏ خواهیم که درجه ‏ى هدایت ما را بیش از پیش بیفزاید و از همین روست که پیامبران و امامان نیز از خدا هدایت بیش‏تر مى‏ طلبند.
و از طرف دیگر، ما انسان‏ها در معرض لغزش و انحراف هستیم، و به همین دلیل باید از خدا امداد و هدایت مستمر طلب کنیم. «2»
و در برخى از احادیث اهل بیت علیهم السلام نیز به نکته ‏ى دوم اشاره شده است. «3»

4) نکته چهارم

4. مراتب و مقامات هدایت ، از منظرى دیگر، عبارت ‏اند از:

  1)  هدایت به نور فطرى؛
  2)  هدایت به نور قرآن؛
  3)  هدایت به نور اسلام؛
  4)  هدایت به نور شریعت؛
  5)  هدایت به نور ایمان؛
  6)  هدایت به نور یقین؛

 7)  هدایت به نور عرفان؛
 8)  هدایت به نور محبّت؛
 9)  هدایت به نور ولایت؛
10)  هدایت به نور تجرید و توحید؛

و براى هر یک، دو طرف افراط و تفریط و غلو و تقصیر است. «1»

__________________________________________________
 (1). «وَ یَزِیدُ اللَّهُ الَّذِینَ اهْتَدَوْا هُدىً». (سوره‏ى مریم، آیه‏ى 76)
 (2). «اهْدِنَا» دعاست و مى‏تواند به معناى «طلب ثبات بر دین حق» یا «راه‏نمایى به دین حق در آینده‏ى عمر انسان» یا براى ایجاد حالت دعا باشد که خود عبادتى شریف است که انسان را به سوى خدا منقطع مى‏سازد (صدر المتألهین، تفسیر القرآن الکریم، ج 1، ص 98).
برخى مفسران برآن‏اند که این دعا (طلب هدایت) دلیل بر آن است که خدا استقامت (استوارى در دین) را جز به کسى که طلب کند عطا نمى‏کند. (تفسیر من هدى القرآن، ج 1، ص 83)
 (3). از امام على علیه السلام در مورد جمله‏ى «اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ» حکایت شده که مى‏فرمایند:
 «أَدِم لنا توفیقک الذى اطعناک به فى ماضى ایامنا، حتى نطیعک کذلک فى مستقبل اعمارنا» (تفسیر صافى، ج 1، ص 85)
 

5) نکته پنجم

صراط مستقیم «2» در قرآن کریم، همان آیین خداپرستى و دین حق و پایبندى به دستورات خداست. «3» مفسران گاهى آن را به اسلام، قرآن، پیامبر صلى الله علیه و آله و امامان علیهم السلام و آیین الهى تفسیر کرده‏اند که همگى به همان معناى دین الهى و جنبه ‏هاى اعتقادى و عملى آن بازمى‏گردد. «4»

6) نکته ششم

هر کسى در زندگى راهى را انتخاب مى ‏کند، برخى راه هوس و شیطان و طاغوت‏ها و راه نیاکان گمراه و بعضى راه خدا. قرآن مى‏ خواهد ما بهترین و کوتاه ‏ترین راه را انتخاب کنیم تا زودتر به هدف و سعادت برسیم و از راه حق‏ منحرف نشویم.
______________________________________
 (1). امام خمینى، تفسیر سوره‏ ى حمد، ص 77- 75
 (2). «الصِّراطَ» به معناى راه آسان است (چیزى شبیه بزرگ‏راه) و «مستقیم» از ریشه‏ ى «قام» است، یعنى راه صاف که بدون انحراف است؛ و به کوتاه ‏ترین راه بین دو نقطه صراط مستقیم گویند (المفردات فى غریب القرآن، ماده‏ى سراط و قام.) در قرآن کلمه ‏ى «سبیل» نیز به معناى راه به کار برده شده، ولى معناى آن با صراط تفاوت دارد .... سبیل راه ‏هاى فرعى است که به راه اصلى منتهى مى‏ گردد و معناى صراط همان راه اصلى است (آشنایى با قرآن، ج 2، ص 50). و برخى مفسران برآن‏اند که «صراط» به معناى راه واضح و وسیع است: (صدر المتألهین، تفسیر القرآن الکریم، ج 1، ص 98) و برخى دیگر برآن‏اند که واژه‏ ى «صراط» در اصل به معناى بلعیدن است و به جاده ‏ى عمومى گفته مى‏شود؛ چون گویا رهروان را به جلو مى‏برد و مانند دستگاه هاضمه در خود مى‏کشد (پرتوى از قرآن، ج 1، ص 32)
 (3). ر. ک: سوره‏ى انعام، آیه‏ى 161؛ سوره‏ى یس، آیات 61- 62 و سوره‏ى آل‏عمران، آیه‏ى 101
 (4). تفسیر فرات کوفى، ج 1، ص 51؛ مجمع البیان، ج 1، ص 27 و تفسیر نمونه، ج 1، ص 50

7) نکته هفتم

در احادیث اسلامى، «صراط مستقیم» به معناى راه پیامبران و ائمه علیهم السلام و امام على علیه السلام و معرفت ایشان آمده است. «1»
البته این‏گونه احادیث مصداق‏هاى کامل پویندگان راه مستقیم را بیان مى‏ کنند که راه آنان همان راه خداپرستى و دین حق است، و گرنه مفهوم راه مستقیم در این موارد منحصر نمى ‏شود.

یک زمانى صحبتى با اولیا

بهتر از صد سال طاعت بى ‏ریا

 (حافظ)

8) نکته هشتم

راه مستقیم از منظرى دیگر:

الف) راه‏یابى مهم است:

عمده این است که انسان در آن راهى که باید سیر بکند وارد بشود که پیدا کردن راه، مشکل، ولى بعد از پیدا کردن، پیمودن آن آسان است. «2»

ب) نه شرقى، نه غربى، راه مستقیم الهى:

راه اسلام و خدا را طى کنید که صراط انسانیت است. راه همین است. راه مستقیم همین است. آن راهى که شما در سوره‏ى حمد مى ‏خوانید ... که صراط کمال است که راه به خداست. سه راه هست، یک راه مستقیم و یک راه شرقى «مغضوب علیهم» و یک راه غربى «ضالین». «3»

ج) راه مستقیم در باطن دنیا:

راه مستقیم، منتهى به خدا مى‏ شود، آن صراطى که تا جهنّم‏ کشیده شده است، اگر مستقیم در این عالم حرکت کنید، از آن صراط مستقیم رد مى‏شوید. جهنّم باطن دنیاست. اگر مستقیم از این راه رفتید و طرف چپ یا طرف راست منحرف نشدید، از صراط در این عالم هم مستقیم عبور مى‏کنید. «1»

__________________________________________________
 (1). تفسیر صافى، ج 2، ص 85؛ تفسیر عیاشى، ج 1، ص 24؛ تفسیر نورالثقلین، ج 1، ص 20؛ تفسیر البرهان، ج 1، ص 107 و تفسیر المعین، ج 1، ص 19
 (2). صحیفه نور، ج 17، ص 123
 (3). همان، ج 12، ص 150

9) نکته نهم

ویژگى‏ هاى صراط مستقیم:
شهید مطهرى رحمه الله در این زمینه چند نکته دارند:

الف) در میان راه ‏ها یکى، راه مستقیم و شاهراه و راه سعادت و اختیارى است؛ یعنى راهى است که انسان باید آن را برگزیند.
ب) به دلیل این‏که انسان آنچه برمى‏گزیند از نوع راه است، پس نوعى حرکت و طى طریق به سوى مقصدى را برمى‏گزیند و به عبارت دیگر، مى‏ خواهد به سوى کمال خود حرکت کند.
ج) راه تکامل کشف ‏کردنى است نه اختراع کردنى؛ بر خلاف نظریه ‏ى اگزیستانسیالیسم که مدعى است هیچ راه و مقصدى وجود ندارد و انسان خود براى خود مقصد و ارزش و راه مى ‏آفریند ....
از نظر قرآن، مقصد و راه و کمال بودنِ مقصد و ارزش بودنِ ارزش‏ها در متن خلقت و آفرینش هستى تعّین پیدا کرده و انسان باید آنها را کشف کند.
د) راه مستقیم راهى است که از اول جهت مشخص دارد، بر خلاف راه‏هاى غیرمستقیم.
هـ) راه مستقیم هم‏چون راه‏هاى مکانى نیست که قبلًا در خارج از وجود راه رونده جاده‏اى کشیده شده است و او باید در آن جاده قدم بگذارد، بلکه در متن وجود راه رونده راهى به سوى کمال حقیقى او که رسیدن به بارگاه قرب حق است وجود دارد؛ یعنى در متن وجود انسان استعداد فطرى براى رسیدن به کمال حقیقى وجود دارد.
و) انسان در عین این‏که مجهز به استعداد فطرى است، نیازمند به راهنما و هادى است؛ چون هم‏چون موجودات دیگر نیست که راهشان در طبیعت مشخص شده و هر کدام بیش از یک راه نمى‏توانند داشته باشند. «1»

آموزه‏ ها و پیام‏ ها :

1) همواره از خدا راه‏نمایى و هدایت بخواهید.
2) به راه مستقیم بروید (و از راه‏هاى انحرافى پرهیز کنید).
3) راه خدا، مستقیم، یعنى کوتاه ‏ترین راه است (و راه‏ هاى انحرافى طولانى است). «2»
 

     تفسیر قرآن مهر، ج‏1، ص: 147