پژوهش های تفسیری آیه 35 سوره بقره

پژوهش های تفسیری آیه سی و پنجم سوره بقره

تفسیر رضوان . حوزه علمیه اصفهان

موضوع :سکونت آدم به همراه همسرش در بوستان سر سبز 

و آزمایش آنها  به وسیله درخت ممنوع

--------------------------------

 

35. وَ قُلْنا یا آدَمُ اسْکُنْ أَنْتَ وَ زَوْجُکَ الْجَنَّةَ وَ کُلا مِنْها رَغَداً حَیْثُ شِئْتُما وَ لا تَقْرَبا هذِهِ الشَّجَرَةَ فَتَکُونا مِنَ الظَّالِمِینَ‏
و گفتیم: «اى آدم! تو و همسرت در باغ آرام گیرید؛ و از (نعمت‏هاى) آن، از هر جا خواستید، فراوان و گوارا بخورید؛ و [لى‏] نزدیک این درخت نشوید؛ که از ستمکاران خواهید شد.»

 

نکته‏ ها و اشاره‏ ها :

1) نکته اوّل

آدم علیه السلام که براى زندگى معمولى بر روى زمین آفریده شده بود، در آغاز، در یکى از باغ‏هاى سرسبز و پرنعمت ساکن شد تا کم کم با محیط آشنا شود و اطلاعاتى از آن زندگى به دست آورد و با مسئولیت‏ها و تکالیف و محدودیت‏ها و دشمنان خود آشنا شود و نیز در هنگام لغزش‏ها راه توبه را بیاموزد و با آمادگى کامل بر روى زمین حرکت کند؛ به عبارت دیگر، سکونت آدم در این باغ جنبه‏ ى تمرین و آموزش داشت. «1»

2) نکته دوّم

در بوستان آدم علیه السلام میوه ‏هاى گوارا و فراوان وجود داشت و او از نظر غذا کمبودى نداشت و در آن‏جا کاملًا آرام بود. «2» و به هر کجاى باغ مى‏توانست برود و از هر میوه ‏اى مى ‏توانست بخورد.

3) نکته سوّم

در این باغ آزمایشى براى آدم در نظر گرفته شد و شرطى براى ماندن او در بوستان قرار داده شد؛ یعنى به او گفته شد که نزدیک آن درخت مخصوص نرود و از میوه‏ى آن نخورد «3» وگرنه ستمکار مى‏شود و به زحمت مى‏افتد. «4»
این ممنوعیت نوعى ارشاد و آزمایش بود؛ مثل آن‏که پزشک به بیمار خود مى‏گوید «به فلان غذا نزدیک نشو وگرنه به خودت زیان مى‏رسانى و به‏ زحمت مى‏ افتى!» ولى در آیات‏ بعد خواهیم دید که آدم در اثر وسوسه ‏هاى شیطان، از آن درخت خورد و به زحمت افتاد و از بوستان اخراج شد.
__________________________________________________
 (1). تفسیر نمونه، ج 1، ص 184- 185
 (2). «رغد» به معناى فراوان و گواراست‏
 (3). «لا تَقْرَبا» یعنى نزدیک نشوید. مقصود از این جمله، ممنوعیت خوردن میوه‏ ى آن درخت است، اما تعبیر «نزدیک نشوید» تأکید بیش‏ترى به این مطلب دارد
 (4). در آیه‏ى 117 سوره ‏ى طه کلمه‏ى «فَتَشْقى‏» (/ به زحمت مى‏افتى) آمده است‏
 

4) نکته چهارم

مکان «باغ» یا بهشتِ مخصوصِ آدم کجاست؟
برخى مفسران برآن‏ اند که آن بوستان یکى از باغ‏هاى سرسبز زمین بود، چون جاودانى نبود و شیطان بدان‏جا راه یافت، در حالى که آلودگان نمى‏ توانند به بهشت موعود قدم بگذارند؛ و در احادیث اهل بیت علیهم السلام نیز بیان شده که آن بوستان یکى از باغ‏هاى دنیا بوده است. «1»
و برخى مفسران نیز برآن‏اند که آن باغ، بهشتى برزخى بوده که بین دنیا و آخرت است. «2»

5) نکته پنجم

درخت ممنوع، چه نوع درختى بود؟
مفسران قرآن و احادیث احتمالات متعددى مطرح کرده‏ اند؛ «3» برخى‏ مفسران آن درخت را زندگى دنیا و زحمت‏ هاى آن دانسته ‏اند «1» و برخى آن را حسد یا گیاه گندم دانسته ‏اند. «2»
البته مانعى ندارد که همه ‏ى این معانى مقصود آیه ‏باشد و جمع آنها نیز ممکن است؛ چون گندم مظهر غذاى دنیوى است و نزدیکى به دنیا زحمت‏ها و صفاتى را به دنبال دارد که یکى از آنها حسد است.
ولى به نظر مى‏رسد که اصل آزمایش آدم به وسیله‏ ى یک درخت مهم بوده است؛ از این رو قرآن نوع و نام آن را مشخص نساخته است تا از هدف اصلى دور نشود.
__________________________________________________
 (1). نور الثقلین، ج 1، ص 62؛ تفسیر نمونه، ج 1، ص 184- 185 و منهج الصادقین فى الزام المخالفین، ج 1، ص 172 از ابن عباس و ابن مسعود نیز نقل مى‏کند؛ و صدرالمتألهین در تفسیرش از قول ابو مسلم اصفهانى و ابوالقاسم بلخى نقل مى‏کند و حتى مکان آن را فلسطین یا بین فارس و کرمان حکایت مى‏کند. سپس برخى اقوال دیگر را نقل مى‏کند و مى‏گوید اگر چه این احتمالات ممکن است اما دلایل نقلى آن ضعیف است و متعارض، پس لازم است توقف کنیم (تفسیر قرآن کریم، ج 3، ص 80 به بعد).
ولى برخى مفسران احتمال داده ‏اند آن بوستان، در بهشت موعود یا یکى از کرات آسمانى بوده است (ر. ک: تفسیر نمونه، ج 1، ص 7- 186). ولى آیةاللَّه طالقانى معتقد است که این بهشت موعود نبوده است؛ چرا که اگر کسى اهل آن بهشت گردید از آن بیرون نمى‏رود (پرتوى از قرآن، ج 1، ص 125)
 (2). تسنیم، ج 3، ص 331 (ایشان دلایل متعددى مى‏آورند که آن باغ در دنیا یا بهشت اخروى نبوده است.) ملاصدرا نیز دیدگاه مشابه ى از عرفا نقل کرده‏اند: «قال بعض العرفا: الجنة التى تکون الارواح فیه (فیها) بعد المفارقة من النشأة الدنیاویة، غیر التى بین الارواح المجردة (و بین الاجسام) ... (تفسیر القرآن الکریم، ج 1، ص 80)
 (3). برخى آن را درخت انجیر یا انگور دانسته ‏اند (مواهب علیه، ج 1، ص 11) و در برخى‏احادیث آن را درخت کافور معرفى کرده‏ اند (التبیان فى تفسیر القرآن، ج 1، ص 155)
 

6) نکته ششم

در این آیه ‏به همسر آدم اشاره کرده که از همان روز اول در کنار او بوده و آرامش زندگى او را تکمیل مى ‏کرده است. آرى، انسان در درجه ‏ى اول نیاز به همدم و همسر دارد، سپس نیاز به غذا مطرح مى‏شود.

به زن گیرد آرام مرد جوان

اگر تاج‏دار است اگر پهلوان‏

7) نکته هفتم

در این آیه‏ به نیازهاى اساسى زندگى انسان اشاره شده است که عبارت‏ اند از:

الف) محل سکونتى که بتواند در آن با آرامش زندگى کند؛

ب ) همسر و همدمى که مونس و مایه‏ ى آرامش او باشد؛

ج ) غذاى خوب و فراوان که انرژى او را تأمین سازد؛

د ) برنامه‏ اى الهى که قوانین زندگى او را بیان کند.

آرى، زندگى عادى بشر، بدون این چهار رکن، ناقص و پرزحمت است.

__________________________________________________
 (1). المیزان، ج 1، ص 130 و 144. و مشابه همین نظر را ملاصدرا دارد و آن را درخت‏طبیعت مى‏داند. (تفسیر القرآن الکریم، ج 3، ص 80 به بعد)
 (2). تفسیر المیزان، ص 143 که از امام رضا علیه السلام حکایت مى‏کند. ابوالمحاسن حسین بن حسن جرجانى، صاحب تفسیر گازر از کلبى نقل مى‏کند که آن درخت علم بود و سید محمود طالقانى صاحب تفسیر پرتوى از قرآن (ج 1، ص 125) تلاش مى‏کند که براى این مطلب توجیهى بیابد، ولى با پژوهش بیش‏تر روشن مى‏شود که اصل این سخن از تورات، سفر پیدایش، باب دوم، شماره‏ى 18 است که مى‏گوید: «خداوند آدم را امر فرموده، گفت: از همه‏ى درختان باغ بى‏ممانعت بخور، اما از درخت معرفت نیک و بد زنهار نخورى؛ زیرا روزى که از آن خوردى، هر آینه خواهى مرد.» آرى، قرآن کریم هیچ‏گاه علم و دانش را قاتل انسان و ممنوع معرفى نمى‏کند. البته این مطلب در برخى تفاسیر روایى غیرمعتبر نیز راه یافته است (مثل تفسیر منسوب به امام حسن عسگرى علیه السلام، ج 1، ص 221)

 

آموزه‏ ها و پیام‏ ها :

1) بهره ‏مندى از نعمت‏هاى الهى را با اطاعت از فرمان‏هاى الهى همراه سازید.
2) در برنامه‏ ریزى و قانون‏ گذارى، نخست موارد جواز را بیان کنید، سپس ممنوعیت‏ ها را برشمارید.
3) مرد و زن از روز نخست در کنار هم بوده‏اند و آرامش مرد در کنار همسر تأمین مى‏ شود.
4) انسان در زندگى خود چهار نیاز اساسى دارد: مسکن، همسر، غذا و برنامه ‏اى الهى.
 

                        تفسیر قرآن مهر، ج‏1، ص: 234