پژوهش های تفسیری آیه 36 سوره بقره

پژوهش های تفسیری آیه سی و ششم سوره بقره

تفسیر رضوان . حوزه علمیه اصفهان

موضوع : فریبکاری شیطان

و تبعید آدم به زمین و پیامد های ناگوار آن

--------------------------------

36. فَأَزَلَّهُمَا الشَّیْطانُ عَنْها فَأَخْرَجَهُما مِمَّا کانا فِیهِ وَ قُلْنَا اهْبِطُوا بَعْضُکُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ وَ لَکُمْ فِی الْأَرْضِ مُسْتَقَرٌّ وَ مَتاعٌ إِلى‏ حِینٍ‏

و شیطان آن دو را از آن (باغ) بلغزانید؛ و آن دو را از آنچه در آن بودند، بیرون کرد. و [به آنها] گفتیم: « (از مقام خویش) فرو آیید، در حالى که برخى از شما دشمن برخى [دیگر] هستید. و براى شما در زمین، تا زمانى [معین‏]، قرارگاه و وسیله بهره ‏بردارى است.»

 

نکته‏ ها و اشاره‏ ها :

1) نکته اوّل

  آدم و همسرش در باغ سرسبز ساکن شدند، ولى در معرض آزمایش‏ بودند و به آنها گفته شد که به آن درخت ممنوع نزدیک نشوند، اما شیطان که در برابر آدم سجده نکرده بود و دشمن آنان بود به وسوسه‏ گرى مشغول شد و به آدم و حوا گفت: اگر از این درخت بخورید از فرشتگان یا از افراد جاویدان مى‏ شوید؛ از این رو آدم و حوا گرفتار لغزش شدند «1» و از میوه‏ ى آن درخت ممنوع چشیدند و، در نتیجه، از مقام خود سقوط کردند و از باغ سرسبز اخراج شدند. «2»

2) نکته دوم

لغزش آدم و حوا آن بود که دستور ارشادى خدا را اطاعت نکردند «3» و در نتیجه، گرفتار پیامدهاى آن، مثل اخراج از باغ سرسبز، شدند.
آنان گناه مطلق نکردند، ولى ترک اولى‏، یعنى گناه نسبى نمودند و با توبه، لغزش آنان بخشوده شد اما پیامدهاى تکوینى آن (مثل اخراج از باغ) بر طرف نشد؛ «4» همان‏طور که ممکن است عذرخواهى از پزشک نیکو باشد، اما آثار غذاى نامناسب را از بدن انسان برطرف نمى‏کند.

3) نکته سوم

پس از جریان لغزش، هر سه نفر سقوط کردند و از باغ سرسبز اخراج شدند؛ یعنى شیطان به خاطر فریبکارى‏اش و آدم و حوا به خاطر فریب خوردنشان.

4) نکته چهارم

در این آیه ‏به ویژگى‏هاى زندگى زمینى اشاره شده است که عبارت ‏اند از:

الف) درگیرى و کشمکش دایمى انسان با شیطان‏ صفتان که نوعى‏ ترک اولى به معناى کارى است که انجام آن گناه نیست، اما با شخصیت فرد و جایگاه او سازگار نیست‏ آزمایش براى انسان است.
ب) دنیا قرارگاه و مایه‏ ى بهره ‏مندى موقت انسان است، نه محل اسکان دایمى او؛ پس نباید دل به آن ببندد که باید پس از مدتى به سراى دیگر کوچ کند.

__________________________________________________
 (1). ضمیر «عنها» در آیه‏ ى فوق ممکن است به «الشَّجَرَةَ» یا «الْجَنَّةَ» در آیه‏ى قبل برگردد (ر. ک: تفسیر تسنیم، ج 3، ص 389)
 (2). این ماجرا در سوره‏ى طه، آیات 19- 24 و 120- 123 است‏
 (3). مقصود از «دستور ارشادى» دستوراتى است که عقل انسان آنها را درک مى‏کند ولى‏قانون‏گذار دینى، انسان را بدان ارشاد مى‏نماید
 (4). در مورد لغزش آدم سه دیدگاه نهى ارشادى، نهى آزمایشى و ترک اولى‏ وجود دارد (تفسیر نمونه، ج 1، ص 188).

5) نکته پنجم

«شیطان» از ماده‏ى «شَطَن» به معناى دورى، یا از ماده ‏ى «شاط» به معناى آتش گرفتن از شدّت خشم است. «1» به هر موجود شرورى از انسان‏ها و جنّیان، شیطان گفته مى‏شود و در احادیث گاهى به معناى موجودات موذى ذرّه بینى نیز به کار رفته است؛ «2» البته در آیه‏ ى فوق در معناى «ابلیس» به کار رفته است، یعنى همان که آدم علیه السلام را فریب داد.

6) نکته ششم

«هبوط» به معناى پایین فرستادن با خوارى است «3» که در این‏جا مقصود پایین آمدن از باغ سرسبز به زمین عادى و کنایه از سقوط از مراتب معنوى و مقامات عالى است.
این داستان، الگو و نمونه و تمثیلى است براى مقامات و قربى که انسان مى تواند داشته باشد که پس از لغزش و نزدیکى به دنیا آن را از دست مى‏دهد. «4»
البته تمثیلى بودن این داستان به معناى غیر واقعى بودن آن نیست.

   صد هزار ابلیس و بلعم در جهان             هم‏چنین بوده است پیدا و نهان‏

این دو را مشهور گردانید اله             تاکه باشند این دو بر باقى گواه‏

این دو دزد آویخت بر دار بلند             ورنه اندر دهر بس دزدان بُدند

 (مولوى)
 

__________________________________________________
 (1). المفردات فى غریب القرآن، ماده‏ ى «شطن»
 (2). «عن على علیه السلام: لاتشربوا الماء من ثلمة الاناء و لا من عُروَته، فإن الشیطان یقعُدُعلى العروةِ و الثُّلمةِ؛ از ظرف شکسته و دستگیره‏ى ظرف آب نخورید که شیطان در آن‏جاها نشسته است. (اصول کافى ج 6، کتاب الاطمعه و الاشربه، باب الاوانى)
 (3). المفردات فى غریب القرآن، ماده ‏ى «هبط»
 (4). در تفسیر المیزان، ج 1، ص 132، به تمثیلى بودن داستان اشاره دارد
 

آموزه‏ ها و پیام‏ ها :

1) شیطان دشمنى لغزاننده است (پس مراقب فریبکارى او باشید).
2) پیروى از شیطان موجب سقوط انسان مى‏شود.
3) زمین محل کشمکش و نزاع انسان‏ها و شیطان‏ صفتان است.
4) زمین قرارگاهى با مواهب موقت براى شماست (پس آن را جاودانى نپندارید و دل بدان نبندید).

                        تفسیر قرآن مهر، ج‏1، ص: 237