روشهای تفسیری

• درسنامه مبانی و قواعد تفسیر
  • مشخصات کتاب
  • اشاره
  • سخن ناشر
  • مقدمه پژوهشگاه بین المللی المصطفی صلی الله علیه وآله
  • مقدمه
  • بخش اول: مبانی تفسیر
    • اشاره
    • درآمد
    • 1. تفسیر
      • نظام شناسی دانش تفسیر
      • مفهوم شناسی تفسیر
      • منابع تفسیر
        • 1. مقدمه
        • 2. پیشینه
        • 3. تقسیمات
        • 4. منابع و قراین فهم و تفسیر قرآن (بر اساس تقسیم علوم بشری)
        • 5. مستندات، منابع و قراین تفسیر
          • الف) قرآن
          • ب) سنت
          • ج) عقل
            • اشاره
            • یکم: حجیت عقل در تفسیر
            • دوم: معانی و اقسام عقل
            • سوم: گونه های کاربرد عقل در تفسیر
            • چهارم: تعارض عقل و نقل
          • د) علوم تجربی
            • اشاره
            • یکم: اقسام علوم تجربی و حجیت آنها
            • دوم: شیوه های کاربرد علوم تجربی در تفسیر
            • سوم: معیارهای تفسیر علمی معتبر
          • ه) منابع تاریخی و جغرافیایی
            • اشاره
            • یکم: اقسام منابع تاریخی
            • دوم: موارد تأثیر منابع تاریخی بر فهم و تفسیر آیات
            • سوم: شرایط اعتبار منبع تاریخی
          • و) ادبیات عرب
          • ز) علوم قرآن
          • ح) شهود و مکاشفه
            • اشاره
            • یکم: اقسام معارف شهودی
            • دوم: معارف شهودی نزد مفسران
            • سوم: بررسی حجیت معارف شهودی
            • چند تذکر
            • نتیجه
          • ط) اجماع
            • اشاره
            • یکم: دیدگاه ها
            • دوم: حجیت اجماع در تفسیر
          • ی) اقوال مفسران و اجتهاد شخصی آنان
          • ک) اقوال صحابه و تابعین
            • اشاره
            • یکم: دیدگاه ها و دلایل
            • دوم: اقسام صحابه و تابعین
      • شرایط مفسر قرآن
      • پیش فرض های بنیادین فهم و تفسیر قرآن
        • مقدمه
          • اشاره
          • 1. وحی بودن قرآن
          • 2. تحریف ناپذیری قرآن
          • 3. حکیمانه بودن قرآن
      • پیامدهای حکیمانه بودن قرآن
        • اشاره
        • 4. هدفمندی و هدایت گری قرآن
        • 5. هماهنگی آموزه های قرآن با فطرت
        • 6. قرآن؛ دارای ساحت های فهم و بطون
        • 7. حجیت ظواهر قرآن
        • 8. امکان و جواز فهم و تفسیر قرآن
        • 9. انسجام ساختاری قرآن (ترتیب وحیانی و منطقی کلمات و آیات)
        • 10. تعامل قرآن و فرهنگ زمانه
        • 11. انتخاب مبنای علوم قرآنی
        • 12. انتخاب نظریه در مورد زبان قرآن
        • 13. وجود صنایع ادبی (مجاز، کنایه و...) در قرآن
        • 14. جامعیت قرآن جهانی و جاودانی بودن قرآن
        • 15. واقع نمایی و حجیت تفسیر
        • 16. جدایی ناپذیری قرآن و سنت (پیامبر صلی الله علیه وآله و اهل بیت علیهم السلام )
      • معیارها و ضوابط تفسیر معتبر
      • پرسش و پژوهش
      • منابع جهت پژوهش و مطالعه
    • 2. تأویل
      • مقدمه
      • مفهوم شناسی تأویل
        • اشاره
        • الف) دیدگاه های معناشناسانه تأویل
        • ب) دیدگاه های وجودشناسانه تأویل
      • جواز تأویل و ضوابط آن
      • رابطه تأویل و تفسیر
    • 3. بطون قرآن
      • مقدمه
      • مفهوم شناسی «بطن»
      • دلایل وجود بطن قرآن
      • دیدگاه های اساسی درباره بطن
        • اشاره
        • 1. اخذ بطون قرآن و نفی ظواهر (بطن گرایی افراطی)
        • 2. اخذ به ظواهر و نفی بطون (ظاهرگرایی افراطی)
        • 3. اخذ ظواهر و بطون قرآن (شیوه اهل بیت علیهم السلام )
      • نظریه پردازی های دانشمندان درباره بطن قرآن
        • اشاره
        • 1. نظریه وجود شناختی
        • 2. نظریه های معنا شناختی
      • راه کارهای بطن گیری از آیات قرآن
  • بخش دوم: قواعد تفسیر
    • اشاره
    • 1. کلیات
      • مقدمه
      • مفهوم شناسی
      • قواعد تفسیر
      • تاریخچه
      • منابع استخراج قواعد تفسیر
    • 2. قواعد مشترک تفسیر و علوم قرآن
      • 1. قواعد مشترک تفسیر و اصول فقه
      • 2. قواعد مشترک تفسیر و منطق
      • 3. قواعد ادبی
      • 4. قواعد مشترک تفسیر و لغت (واژه شناسی)
      • 5. قواعد زبان شناختی تفسیر قرآن
      • 6. قواعد مشترک تفسیر و علم معانی و بیان
      • 7. قواعد مشترک تفسیر و علم قرائت
      • 8. قواعد مشترک تفسیر و علوم قرآن
    • 3. قواعد خاص تفسیر
      • قاعده سیاق
      • 1. اهمیت و تاریخچه سیاق
      • 2. مفهوم شناسی سیاق
      • 3. گونه های سیاق و کاربردهای آن
      • 4. دلایل اعتبار سیاق
      • 5. شرایط و ضوابط اعتبار سیاق
      • 6. اصالت سیاق یا اصالت نبود سیاق
      • 7. نقش سیاق در تفسیر موضوعی قرآن
    • 4. قاعده جری و تطبیق
      • 1. مقدمه
      • 2. مفهوم شناسی
      • 3. بررسی مفاهیم جری و تطبیق و تمایز آنها از مفاهیم دیگر
      • 4. گونه های جری و تطبیق و کاربردهای آن
      • 5. کاربردهای قاعده جری
      • 6. دلایل قاعده جری
        • اشاره
        • الف) دلیل عقلی
        • ب) آیات قرآن
        • ج) احادیث
    • 5. قاعده ممنوعیت کاربرد اسرائیلیات در تفسیر
      • مقدمه
      • مفهوم شناسی
      • دلایل ممنوعیت اسرائیلیات در تفسیر
      • گونه های رجوع به اهل کتاب
      • معیارهای بازشناخت اسرائیلیات
      • نمونه های اسرائیلیات در تفسیر
    • 6. قاعده پیوستگی و ارتباط بخش های مختلف متن قرآن
    • 7. قاعده تأثیرگذاری اهداف قرآن، سوره ها و آیات در تفسیر
    • 8. قاعده استفاده از علم در تفسیر
      • اشاره
      • ارزش یابی دلایل و قرینه ها در تفسیر
      • اقسام ظن معتبر عبارتند از:
    • 9. قواعد فرعی
      • عدم جواز استناد به غیر علم و علمی در تفسیر
      • عدم جواز تقلید در تفسیر
      • قاعده توجه به ظاهر و باطن آیات و پرهیز از نسبت دادن برداشت های ذوقی به قرآن
      • تفسیر قرآن بر اساس منابع، مستندات و قرائن معتبر
      • عدم مخالفت تفسیر با آیات محکم قرآن
      • مخالفت نکردن تفسیر قرآن با سنت قطعی
      • مخالفت نکردن تفسیر قرآن با مطالب قطعی عقلی
      • مخالفت نکردن تفسیر با علوم تجربی قطعی
      • رعایت پیش فرض های بنیادین تفسیر
      • تفسیر بر اساس روش صحیح و اصول محاوره عقلایی
      • تفسیر آیات از سوی مفسر دارای شرایط و آگاهی های لازم
      • ممنوعیت تفسیر به رأی و پرهیز از پیش داوری و تحمیل نظر بر قرآن
    • کتاب نامه
  • هدایت به بالای صفحه

 

درسنامه مبانی و قواعد تفسیر

مشخصات کتاب

سرشناسه:رضایی اصفهانی، محمدعلی، 1341 -

عنوان قراردادی:منطق تفسیر قرآن (1). برگزیده

عنوان و نام پدیدآور:مبانی و قواعد تفسیر [کتاب] : خلاصه ای از منطق تفسیر قرآن (1)/ محمدعلی رضایی اصفهانی.

مشخصات نشر:قم : مرکز بین المللی ترجمه و نشر المصطفی(ص)، 1440 ق.= 1397.

مشخصات ظاهری:344 ص.

فروست:پژوهشگاه بین المللی المصطفی صلی الله علیه و آله؛ 676.

شابک:340000ریال 978-600-429-471-3:

وضعیت فهرست نویسی:فیپا

یادداشت:کتاب حاضر خلاصه ای از کتاب" منطق تفسیر قرآن (1)" تالیف مولف است.

یادداشت:چاپ پنجم.

یادداشت:کتاب حاضر نخستین بار تحت عنوان "درسنامه مبانی و قواعد تفسیر" در سال 1392 منتشر شده است.

یادداشت:کتابنامه: ص. [331] - 335؛ همچنین به صورت زیرنویس.

عنوان دیگر:درسنامه مبانی و قواعد تفسیر.

موضوع:تفسیر -- فن

موضوع:Koran‪ -- Criticism, Interpretation, etc -- Technique

شناسه افزوده:رضایی اصفهانی، محمدعلی، 1341 - . منطق تفسیر قرآن (1). برگزیده

شناسه افزوده:جامعة المصطفی(ص) العالمیة. مرکز بین المللی ترجمه و نشر المصطفی(ص)

رده بندی کنگره:BP91/5/ر6م8014 1397

رده بندی دیویی:297/171

شماره کتابشناسی ملی:5416430

ص :1

اشاره

ص :2

درس نامه مبانی و قواعد تفسیر

خلاصه ای از منطق تفسیر قرآن1

محمد علی رضایی اصفهانی

ص :3

درسنامه مبانی و قواعد تفسیر

مؤلف: دکتر محمدعلی رضایی اصفهانی

چاپ دوم: 1390ش/ 1432ق.

ناشر: مرکز بین المللی ترجمه و نشر المصطفی صلی الله علیه وآله

صفحه آرایی: صراط گلمیشی

چاپ: زلال کوثر قیمت: 110000 ریال شمارگان: 500

حق چاپ برای ناشر محفوظ است.

مراکز فروش:

قم، چهارراه شهدا، خیابان حجتیه، فروشگاه مرکز بین المللی ترجمه و نشر المصطفی صلی الله علیه وآله ؛ تلفکس: 02517730517

قم، بلوار محمدامین، سه راه سالاریه، فروشگاه مرکز بین المللی ترجمه و نشر المصطفی صلی الله علیه وآله ؛ تلفن: [phone] - فکس: [phone]

, www.miup.ir www.eshop.miup.ir

Email: [e-mail], [e-mail]

ص:4

سخن ناشر

تحولات اجتماعی و مقتضیات نوپدید دانش ها و پدید آمدن دانش های نو، نیازهایی را به وجود آورده که پاسخ گویی به آن، ایجاد رشته های تحصیلی جدید و تربیت چهره های متخصص را ضروری می نماید. ازاین رو کتاب های آموزشی نیز باید با توجه به این دگرگونی ها تألیف شود.

جهانی شدن و گسترش سلطه فرهنگی غرب در سایه رسانه های فرهنگی و ارتباطی اقتضا دارد که دانش پژوهان و علاقه مندان به این مباحث، با اندیشه های بلند و ارزش های متعالی آشنا شوند و این مهم با ایجاد رشته های تخصصی، تولید متون جدید و غنی، گسترش دامنه آموزش و تربیت سازمان یافته دانشجویان به سرانجام خواهد رسید. این فرایند گاه در پرداختن به مباحث بنیادین و تدوین متون تخصصی تعریف می شود و گاه در نگارش بحث های علمی، اما نه چندان پیچیده و تخصصی به ظهور می رسد.

از طرفی بالندگی مراکز آموزشی در گرو نظام آموزشی منسجم، قانونمند و پویاست. بازنگری در متن ها و شیوه های آموزشی و به روز کردن آنها نیز این انسجام و پویایی و در نتیجه نشاط علمی مراکز آموزشی را در پی دارد.

ص:5

در این بستر، حوزه های علوم دینی به برکت انقلاب شکوهمند اسلامی، سالیانی است که در اندیشه اصلاح ساختار آموزشی و بازنگری متون درسی اند.

«جامعة المصطفی صلی الله علیه وآله العالمیة» به عنوان بخشی از این مجموعه که رسالت بزرگ تعلیم و تربیت طلاب غیر ایرانی را بر عهده دارد، تألیف متون درسی مناسب را سرلوحه تلاش خود قرار داده و تدوین و نشر متون درسی در موضوعات گوناگون علوم دینی، حاصل این فرایند است.

«مرکز بین المللی ترجمه و نشر المصطفی صلی الله علیه وآله » با قدردانی و سپاس از فاضل ارجمند جناب آقای دکتر محمدعلی رضایی اصفهانی مؤلف کتاب درسنامه مبانی و قواعد تفسیر و تمام عزیزانی که در تولید این اثر همیاری و همفکری داشته اند, آن را به جویندگان فرهنگ و اندیشه ناب اسلامی تقدیم می کند.

مرکز بین المللی ترجمه و نشر المصطفی صلی الله علیه وآله

ص:6

مقدمه پژوهشگاه بین المللی المصطفی صلی الله علیه وآله

حقیقت مداری اصیل ترین و زیباترین راز هستی و حقیقت طلبی ماندگارترین و برترین گرایش آدمی است.

داستان پر رمز و راز حقیقت جویی بشر، سرشار از هنرنمایی مؤمنان، مجاهدان و عالمانی است که با تمسک و پای بندی به حقیقت بی منتها، درمصاف بین حق و باطل، سربلندی و شرافت ذاتی حق را نمایان ساخته اند و در این میان، چه درخشندگی چشم نوازی در اسلام عزیز است که علم را به ذات خود، شرافت مند و فخیم دانسته و از باب تا محراب کائنات را سراسر علم و عالم و معلوم می نمایاند و در مکتب آن، جز اولو العلم و راسخان در مسیر طلب دانش، کسی را توان دست یابی به گنجینه های حکمت نیست.

علم برخاسته از وجدان پاک و عقل سلیم، در پرتو انوار آسمانی وحی، هم به فرد کمال انسانی، عظمت روحی و رشد معنوی می بخشد و فکر، اندیشه و خیال او را به پرواز درمی آورد و هم جامعه را سمت و سویی سعادت مندانه بخشیده و آن را به جامعه ای متمدن و پیشرو متحول می کند. بی توجهی و یا کوته فکری است اگر فرد و جامعه ای به دنبال عزت، استقلال، هویت، امنیت، سعادت و سربلندی مادی و معنوی باشند، اما آن را در صراطی غیر از حقیقت طلبی،

ص:7

علم اندوزی و حکمت مداری الهی طلب نمایند.

انقلاب سراسر نور اسلامی ایران که داعیه جهانی سازی کلمة الله و برپایی تمدن جهانی اسلام را داشته و فروپاشی و افول تمدن های پوشالی غرب و شرق را به نظاره نشسته است، با اندیشه فقاهتی در اداره حکومت و نظریه مترقی «ولایت فقیه»، طرازی از مسئولیت ها و مأموریت های حوزه های علمیه و روحانیت را عرضه نمود که امید و نشاط را نه تنها در شیعیان و مسلمانان، بلکه در دل تمامی آزادی خواهان و حق طلبان سراسر جهان زنده ساخت. در این راستا، رهبر فرزانه انقلاب(مدظله) با عزمی مصمم و با تمامی توان، همچون پیر و مراد خود خمینی کبیر رحمه الله ، در صحنه حاضر شده و بر خطورت و فوریت حرکت فراگیر و بی وقفه همه توان مندی ها و اراده ها جهت تحقق جنبش نرم افزاری و نهضت تولید علم و تحول در علوم انسانی و نیز یافتن راه های میان بر و دانش فزا در این خصوص، تأکید ورزیده و پیشرفت این مهم را راهبری و رصد می کنند.

جامعة المصطفی صلی الله علیه وآله العالمیة، نمادی درخشان از این رسالت جهانی و همت بین المللی انقلاب اسلامی است که بار مسئولیت تربیت مجتهدان، عالمان، محققان، متخصصان، مدرسان، مبلغان، مترجمان، مربیان و مدیران پارسا، متعهد و زمان شناس را بر دوش داشته و با تبیین، تولید و تعمیق اندیشه دینی و قرآنی و گسترش مبانی و معارف اسلامی، به نشر و ترویج اسلام ناب محمدی صلی الله علیه وآله و معارف بلند و تابناک مکتب اهل بیت علیهم السلام جامه تحقق می پوشاند.

پژوهشگاه بین المللی المصطفی صلی الله علیه وآله نیز که مهمترین و گسترده ترین مجموعه پژوهشی المصطفی صلی الله علیه وآله است، بومی سازی و بازتولید اندیشه دینی معاصر متناسب با نیازها و اقتضائات عرصه بین الملل، تبیین، تولید و تعمیق اندیشه دینی، گشودن افق های جدید فکری و معرفتی در دنیای معاصر، پاسخ گویی به مسائل و شبهات

ص:8

فکری و معرفتی مخاطبان و تأمین و تدوین متون و منابع درسی و کمک درسی به ویژه با رویکرد اسلامی سازی علوم و پشتیبانی علمی از فعالیت های سازمانی المصطفی صلی الله علیه وآله را از جمله مأموریت ها و تکالیف خود می داند.

اثر علمی پیش روی نیز که به همت مؤلف محترم جناب آقای دکتر محمدعلی رضایی اصفهانی و برای دوره کارشناسی رشته علوم و قرآن تهیه و تدوین شده، در چارچوب اهداف و برنامه های پژوهشگاه و مبتنی بر نیازسنجی های صورت گرفته، تدوین و برای استفاده خوانندگان محترم تقدیم شده است.

در پایان لازم است ضمن ارج نهادن به تلاش های خالصانه مولف محترم، از کلیه دست اندرکاران محترم آماده سازی و انتشار این اثر ارزشمند، به ویژه همکاران محترم مرکز بین المللی نشر و ترجمه المصطفی صلی الله علیه وآله و همه عزیزانی که به نحوی در تدوین و انتشار آن نقش داشته اند، قدردانی و تشکر نماییم و از خداوند متعال برای ایشان و همه خادمان عرصه تبلیغ و نشر مفاهیم و معارف دینی، آرزوی بهروزی، موفقیت و سعادت نماییم.

پژوهشگاه بین المللی

المصطفی صلی الله علیه وآله

ص:9

ص:10

فهرست

مقدمه 10

بخش اول: مبانی تفسیر

درآمد 10

1. تفسیر 10

نظام شناسی دانش تفسیر 10

مفهوم شناسی تفسیر 10

منابع تفسیر 10

1. مقدمه 10

2. پیشینه 10

3. تقسیمات 10

4. منابع و قراین فهم و تفسیر قرآن (بر اساس تقسیم علوم بشری) 10

5. مستندات، منابع و قراین تفسیر 10

الف) قرآن 10

ب) سنت 10

ج) عقل 10

یکم: حجیت عقل در تفسیر 10

دوم: معانی و اقسام عقل 10

سوم: گونه های کاربرد عقل در تفسیر 10

چهارم: تعارض عقل و نقل 10

ص:11

د) علوم تجربی 10

یکم: اقسام علوم تجربی و حجیت آنها 10

دوم: شیوه های کاربرد علوم تجربی در تفسیر 10

سوم: معیارهای تفسیر علمی معتبر 10

ه) منابع تاریخی و جغرافیایی 10

یکم: اقسام منابع تاریخی 10

دوم: موارد تأثیر منابع تاریخی بر فهم و تفسیر آیات 10

سوم: شرایط اعتبار منبع تاریخی 10

و) ادبیات عرب 10

ز) علوم قرآن 10

ح) شهود و مکاشفه 10

یکم: اقسام معارف شهودی 10

دوم: معارف شهودی نزد مفسران 10

سوم: بررسی حجیت معارف شهودی 10

چند تذکر 10

نتیجه 10

ط) اجماع 10

یکم: دیدگاه ها 10

دوم: حجیت اجماع در تفسیر 10

ی) اقوال مفسران و اجتهاد شخصی آنان 10

ک) اقوال صحابه و تابعین 10

یکم: دیدگاه ها و دلایل 10

دوم: اقسام صحابه و تابعین 10

شرایط مفسر قرآن 10

پیش فرض های بنیادین فهم و تفسیر قرآن 10

مقدمه 10

1. وحی بودن قرآن 10

2. تحریف ناپذیری قرآن 10

3. حکیمانه بودن قرآن 10

ص:12

پیامدهای حکیمانه بودن قرآن 10

4. هدفمندی و هدایت گری قرآن 10

5. هماهنگی آموزه های قرآن با فطرت 10

6. قرآن؛ دارای ساحت های فهم و بطون 10

7. حجیت ظواهر قرآن 10

8. امکان و جواز فهم و تفسیر قرآن 10

9. انسجام ساختاری قرآن (ترتیب وحیانی و منطقی کلمات و آیات) 10

10. تعامل قرآن و فرهنگ زمانه 10

11. انتخاب مبنای علوم قرآنی 10

12. انتخاب نظریه در مورد زبان قرآن 10

13. وجود صنایع ادبی (مجاز، کنایه و...) در قرآن 10

14. جامعیت قرآن جهانی و جاودانی بودن قرآن 10

15. واقع نمایی و حجیت تفسیر 10

16. جدایی ناپذیری قرآن و سنت (پیامبر صلی الله علیه وآله و اهل بیت علیهم السلام ) 10

معیارها و ضوابط تفسیر معتبر 10

2. تأویل 10

مقدمه 10

مفهوم شناسی تأویل 10

الف) دیدگاه های معناشناسانه تأویل 10

ب) دیدگاه های وجودشناسانه تأویل 10

جواز تأویل و ضوابط آن 10

رابطه تأویل و تفسیر 10

3. بطون قرآن 10

مقدمه 10

مفهوم شناسی «بطن» 10

دلایل وجود بطن قرآن 10

دیدگاه های اساسی درباره بطن 10

1. اخذ بطون قرآن و نفی ظواهر (بطن گرایی افراطی) 10

2. اخذ به ظواهر و نفی بطون (ظاهرگرایی افراطی) 10

ص:13

3. اخذ ظواهر و بطون قرآن (شیوه اهل بیت علیهم السلام ) 10

نظریه پردازی های دانشمندان درباره بطن قرآن 10

1. نظریه وجود شناختی 10

2. نظ