رمضان با قرآن: سی روز، سی درس بر اساس تفسیر نور

 

 

 

بخش اول: سوره ی دخان

اشاره

یادآوری توحید و نشانه های خدا در جان

یادآوری رستاخیز و نشانه های آن، از جمله دخان

بیان عظمت قرآن در شب پربرکت

تفسیر قرآن مهر جلد نوزدهم، ص: 25

اول: سیمای سوره ی دخان

اشاره

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ

به نام خدای گسترده مهرِ مهرورز

کلیات

سوره ی دُخان در مکه بر پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله نازل شده و دارای 59 آیه، 346 واژه و 1431 حرف است.

سوره ی دخان شصت و سومین سوره در ترتیب نزول است (بعد از سوره ی «زخرف» و قبل از سوره ی «جاثیه») اما در چینش کنونی قرآن چهل و چهارمین سوره به شمار می آید.

تنها نام این سوره «دُخان» است که به معنای دود یا عنصری گازی شکل آمده است. سبب این نام گذاری آیه ی دهم آن است که واژه ی «دُخان» در آن به عنوان یکی از نشانه های قیامت آمده است.

در مورد فضیلت تلاوت این سوره احادیث متعددی آمده و سفارش شده است که در شب جمعه خوانده شود و از امام باقر علیه السلام روایت شده که

هرکس سوره ی دُخان را در نمازهای واجب و مستحب بخواند، خدا او را در ردیف کسانی قرار می دهد که در روز قیامت در امنیّت به سر می برند. «1»

تذکر: هنگامی انسان در امنیت به سر می برد که از هشدارهای فراوان سوره ی دخان پند بگیرد و به مقتضای آنها عمل کند.

تفسیر قرآن مهر جلد نوزدهم، ص: 26

ویژگی ها

این سوره نیز از سوره های «حم» دار است و شامل تهدیدها و هشدارهای زیادی است.

اهداف

هدف های اساسی سوره ی دخان عبارت اند از:

1. یادآوری توحید و یگانگی خدا؛

2. یادآوری قیامت؛

3. بیان عظمت قرآن.

مطالب

مهم ترین مطالب سوره ی دخان عبارت اند از:

الف) عقاید:

1. بیان یگانگی خدا و برخی نشانه های عظمت او در جهان هستی (در آیات 7- 8)؛

2. هشدار در مورد رستاخیز وعذاب های دردناک دوزخیان (در آیات 43- 50)؛

3. بیان پاداش های جالب افراد با تقوا (در آیات 51- 57)؛

4. بیان نزول قرآن در شب قدر (در آیه ی 3).

ب) داستان ها:

1. گزارشی از داستان موسی علیه السلام وبنی اسرائیل و شکست فرعونیان (در آیات 17- 33)؛

2. گزارشی از داستان قوم تُبّع (در آیه ی 37).

ج) مطالب فرعی:

1. بیان هدف آفرینش و بیهوده نبودن آفرینش آسمان ها و زمین (در آیات 38- 39)؛

2. بیان نشانه های قیامت از جمله دود و دخان (در آیه ی 7).

***

تفسیر قرآن مهر جلد نوزدهم، ص: 27

دوم: محتوای سوره ی دخان

نزول قرآن در شبی پر برکت

قرآن کریم در آیات اول تا ششم سوره ی دخان به عظمت قرآن و تعیین مقدرات در شب قدر اشاره می کند و می فرماید:

1- 6. حم* وَالْکِتَبِ الْمُبِینِ* إِنَّا أَنزَلْنَاهُ فِی لَیْلَةٍ مُبَارَکَةٍ إِنَّا کُنَّا مُنذِرِینَ* فِیهَا یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ* أَمْراً مِنْ عِندِنَا إِنَّا کُنَّا مُرْسِلِینَ* رَحْمَةً مِن رَبِّکَ إِنَّهُ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ

حا، میم.* سوگند به کتاب (قرآن) روشنگر!* که ما آن را در شبی خجسته فرو فرستادیم؛ در واقع، ما هشدارگریم.* در آن (شب) هر چیز استواری جدا کرده می شود؛* در حالی که فرمانی از نزد ماست؛ [چرا] که ما فرستنده ایم.

* (این ها) به خاطر رحمتی از جانب پروردگار توست، که در حقیقت، تنها او شنوا [و] داناست.

نکته ها و اشاره ها:

1. در مورد حروف مقطعه ی قرآن، بارها بیان کرده ایم «1» که این حروف، یا اسراری بین خدا و پیامبر صلی الله علیه و آله و یا برای بیان این مطلب

است که قرآنِ معجزه آمیز با همین حروف معمولی ساخته شده است ولی کسی نمی تواند همانند آن را بیاورد.

اما در مورد «حم» باید گفت که سه سوره ی غافر، فصلت و دخان با این دو حرف شروع شده اند و برخی مفسران در این سوره آن را سوگند دانسته اند،

تفسیر قرآن مهر جلد نوزدهم، ص: 28

یعنی سوگند به حروف الفبا که قرآن از آن تشکیل شده است. «1»

2. در این آیات چند ویژگی برای قرآن بیان شده است:

الف) قرآن کتاب روشن و روشنگراست که آموزه ها و قوانین بلند آن راه بشریت را روشن می کند و همین مطلب دلیل حقانیت آن است، که آفتاب آمد دلیل آفتاب.

ب) قرآن درشبی پربرکت نازل شده است و در آیات دیگر قرآن اشاره شده که این شب همان شب قدراست که در ماه رمضان واقع شده است. «2»

3. در این آیات به یکی از اهداف قرآن، یعنی هشدارگری، اشاره شده است. آری؛ خدا به وسیله ی قرآن خطرهای دنیوی و اخروی راه سعادت بشریت را گوش زد می کند.

البته قرآن هم هشدارگر و هم بشارتگر است، اما از آن جا که در مکه روی سخن قرآن با مشرکان ومخالفان اسلام بود برجنبه ی هشدارگری آن تأکید شده است.

4. در مورد نزول قرآن دو دیدگاه عمده وجود دارد:

الف) کل قرآن به صورت اجمالی و سربسته در شب قدر بر پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله نازل شد سپس در طول بیست و سه سال نزول تدریجی پیدا کرد و این همان دو نزول دفعی

و تدریجی قرآن است.

ب) قرآن یک بار و در طول بیست و سه سال بر پیامبر صلی الله علیه و آله نازل شد، اما آغاز نزول آن در شب قدر بود. «3»

5. همه ی امور سرنوشت ساز در شب قدر مشخص و جدا می شود و این مقدّرات محکم و استوار است و یا این که این مقدرات در اول مجمل است و

تفسیر قرآن مهر جلد نوزدهم، ص: 29

سپس به مرحله ی کثرت و تفصیل می رسد. «1»

6. نزول قرآن و تعیین مقدرات شب قدر، فرمانی از ناحیه ی خدا و رحمتی از جانب اوست. آری؛ رحمت او اقتضا می کند که مردم را رها نسازد و برای راه نمایی آنان کتاب آسمانی و رهبر الهی بفرستد و بر اساس عمل کرد و استعداد آنها برنامه و مقدراتشان را مشخص سازد.

7. در این آیات دو صفت خدا، یعنی علم و شنوایی او بیان شده است که می تواند اشاره به آن باشد که خدا از همه ی امور آگاه است و بر این اساس کتاب می فرستد و او دعاهای مردم را می شنود و با توجه به آنها مقدراتشان را مشخص سازد.

8. بین نزول قرآن و تعیین مقدرات در شب مبارک قدر هم خوانی وجود دارد و برخی مفسران «2» از این مطلب استفاده کرده اند که بین سرنوشت انسان با محتوای قرآن رابطه وجود دارد و حیات مادی و معنوی انسان با قرآن پیوند دارد.

آموزه ها و پیام ها:

1. قرآن کتابی روشنگر و باعظمت است، که از حروف معمولی ساخته شده است (پس اگر می توانید همانند

این معجزه را بیاورید).

2. شب برای امور معنوی و برنامه ریزی زندگی انسان ها، ظرف مناسبی است.

3. شب قدر، شب خجسته ی نزول قرآن و هنگام مشخص شدن

تفسیر قرآن مهر جلد نوزدهم، ص: 30

مقدرات است.

4. قرآن جلوه ای از رحمت و هشدارهای خداست (پس از آن بهره ببرید).

***

قرآن کریم در آیات هفتم و هشتم سوره ی دخان به نشانه ها و صفات خدا برای یقین خواهان اشاره می کند و می فرماید:

7 و 8. رَبِّ السَّماوَاتِ وَالْأَرْضِ وَمَا بَیْنَهُمَا إِن کُنتُم مُوقِنِینَ* لَا إِلهَ إِلَّا هُوَ یُحْیِی وَیُمِیتُ رَبُّکُمْ وَرَبُّ آبَائِکُمُ الْأَوَّلِینَ

(همان) پروردگار آسمان ها و زمین و آنچه بین آن دو است، اگر اهل یقین باشید.

* هیچ معبودی جز او نیست؛ زنده می کند و می میراند؛ پروردگار شما و پروردگار نیاکان نخستین شماست.

نکته ها و اشاره ها:

1. از آن جا که مشرکان برای هر نوع از موجودات پروردگاری قایل بودند، و در آیه ی قبل سخن از پروردگار پیامبر به میان آمد، در این جا یادآور می شود که پروردگار پیامبر همان پروردگار آسمان ها و زمین و پروردگار نیاکان شماست، نه پروردگار دیگری.

2. مقصود از جمله ی «اگر شما یقین آورنده هستید.»، یا آن است که اگر شما به دنبال یقین هستید راهش آن است که در ربوبیّت او تفکر کنید، یا آن که اگر شما اهل یقین هستید، بهترین مورد همین پرورش گری خدا در جهان است

که آن را بنگرید و یقین پیدا کنید.

3. در این آیات بیان شده که مرگ و حیات به دست خداست، این دو از شئون تدبیر پروردگار است که به خاطر اهمیت آن جداگانه بیان شده اند.

آری؛ مرگ و حیات هنوز هم از پیچیده ترین مسائل زندگی انسان و از روشن ترین دلایل قدرت خداست.

آموزه ها و پیام ها:

1. با مطالعه در پرورش جهان توسط خدا، به یقین برسید.

2. توحید را از مطالعه در مرگ و حیات بشناسید.

3. پروردگار جهان و جهانیان یکی است (پس به دنبال دیگری نروید).

***

تفسیر قرآن مهر جلد نوزدهم، ص: 31

قرآن کریم در آیه ی نهم تا شانزدهم سوره ی دخان به برخورد تهمت آمیز مشرکان با پیامبر صلی الله علیه و آله و ظهور عذاب دردناک الهی و پشیمانی موقت آنان اشاره می کند و می فرماید:

9- 16. بَلْ هُمْ فِی شَکٍّ یَلْعَبُونَ* فَارْتَقِبْ یَوْمَ تَأْتِی السَّماءُ بِدُخَانٍ مُبِینٍ* یَغْشَی النَّاسَ هذَا عَذَابٌ أَلِیمٌ* رَبَّنَا اکْشِفْ عَنَّا الْعَذَابَ إِنَّا مُؤْمِنُونَ* أَنَّی لَهُمُ الذِّکْرَی وَقَدْ جَاءَهُمْ رَسُولٌ مُبِینٌ* ثُمَّ تَوَلَّوْا عَنْهُ وَقَالُوا مُعَلَّمٌ مَجْنُونٌ* إِنَّا کَاشِفُوا الْعَذَابِ قَلِیلًا إِنَّکُمْ عَائِدُونَ* یَوْمَ نَبْطِشُ الْبَطْشَةَ الْکُبْرَی إِنَّا مُنتَقِمُونَ

بلکه آنان در شکّ اند (و) بازی می کنند.* پس نگهبان (و منتظر) روزی باش، که آسمان دودی آشکار آورد،* که مردم را فرا می گیرد؛ این عذاب دردناکی است!* (می گویند:) [ای پروردگار ما! عذاب را از ما بر

طرف کن که ما مؤمنیم.* از کجا برای آنان یادآوری باشد؟ در حالی که فرستاده ای روشنگر به سراغ آنان آمد؛* سپس از او روی برتافتند و گفتند: «دانش آموخته ای دیوانه است.»* در حقیقت، ما اندکی عذاب را (از شما) برطرف می سازیم، حتماً شما (به کفر خود) بازمی گردید.* (یادکن) روزی را که با سخت گیریِ بزرگی (بر آنان) سخت می گیریم؛ که ما انتقام گیرنده ایم.

نکته ها و اشاره ها:

1. از آن جا که این سوره در مکه نازل شده است، در مورد مخالفان پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله، یعنی مشرکان مکه سخن می گوید؛ کسانی که طالب یقین نبودند و پیوسته در شک بودند و حقایق را به بازی می گرفتند و با شوخی و ریشخند با آنها برخورد می کردند.

به صحرای وجود اندر، بُود صد چشمه ی حیوان «1»

گناه کیست چون هرگز نمی نوشی و عطشانی (پروین)

تفسیر قرآن مهر جلد نوزدهم، ص: 32

2. در مورد این آیات دو تفسیر شده است:

الف) این آیات در مورد مجازات دنیوی، یعنی خشک سالی و قحطی در مکه است که در اثر نفرین پیامبر صلی الله علیه و آله به وجود آمد و کارمشرکان سخت شد به طوری که از پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله تقاضای رفع عذاب کردند و وعده دادند که ایمان می آوریم، ولی چون پیامبر صلی الله علیه و آله دعا کرد و نعمت فراوان شد

باز به سوی کفر و شرک بازگشتند.

بنابراین، «دُخان» اشاره به تیرگی آسمان در نظر مردم گرسنه و تشنه و یا گرد و غبار آسمان در هنگام نباریدن باران و کنایه از بلای فراگیر است.

ب) مقصود از این آیات نشانه های رستاخیز است که در پایان جهان چیزی شبیه دود سطح دنیا را فرا می گیرد و در آن لحظات ستمکاران کفرپیشه از خواب غفلت بیدار می شوند و تقاضای رفع عذاب می کنند، ولی تقاضای آنان پذیرفته نمی شود. «1»

3. «بَطْش» به معنای گرفتن چیزی با قدرت است، و در این جا به معنای گرفتن برای مجازات شدید است.

مقصود از این تعبیر بنا بر تفسیر اول، مجازات کافران در جنگ بدر و مانند آن و بنا بر تفسیر دوم، مجازات روز رستاخیز است.

4. در برخی احادیث از پیامبر صلی الله علیه و آله و اهل بیت علیهم السلام روایت شده که نشانه های رستاخیز چند چیز است؛ از جمله: نزول عیسی، ظهور امام عصر (عجل اللَّه تعالی فرجه الشریف) و دخان (یعنی دودی که بین مشرق و مغرب را پر و کافران را بیش تر ناراحت می کند). «2»

البته این گونه احادیث تفسیر اول آیات را تقویت می کند.

تفسیر قرآن مهر جلد نوزدهم، ص: 33

5. مشرکان مکه به طور مکرر به پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله تهمت جنون می زدند در حالی که سخنان حکمت آمیز و قرآن معجزه آسای او را می شنیدند، این تهمت مشرکان شاید به خاطر نفوذ کلام پیامبر صلی الله علیه و آله بود که تأثیری سحرآمیز داشت.

6. مشرکان

به پیامبر صلی الله علیه و آله تهمت می زدند که از غلامی رومی آموزش می بیند. و او آیات قرآن را بر او القا می کند، ولی قرآن در آیات دیگر به آنها پاسخ داد که زبان کسی که به او نسبت می دهید عجمی است درحالی که زبان پیامبر عربی آشکار است. «1»

7. مجرمان در هنگام دیدن عذاب الهی به طور موقت پشیمان می شوند و اگر اندکی عذاب از آنان برداشته شود، بار دیگر به کارهای گناه آلود خویش باز می گردند.

8. مقصود از «انتقام» الهی از مشرکان، همان معنای لغوی یعنی مجازات آنان در برابر اعمال ناپسندشان است، نه به معنای انتقامی که در مورد انسان ها به کار می رود و به معنای مقابله به مثل برای فرو نشاندن خشم و سوز دل است. «2»

آموزه ها و پیام ها:

1. مبلغان و رهبران الهی مخالفان اسلام شک گرا و تهمت زننده هستند (پس منتظر تهمت هایشان باشید.)

2. فرجام مخالفان اسلام عذاب آلود است.

3. پشیمانی مجرمان در رستاخیز سودی ندارد.

4. اگر به ره نمودهای رهبران الهی توجه نکنید، در خواب غفلت می مانید.

5. مجازات الهی در پیش است (مراقب کردار خود باشید).

***

تفسیر قرآن مهر جلد نوزدهم، ص: 34

آزمایش فرعونیان

قرآن کریم در آیات هفدهم تا

بیست و یکم سوره ی دخان به مأموریت موسی علیه السلام و آزمایش فرعونیان اشاره می کند و می فرماید:

17- 21. وَلَقَدْ فَتَنَّا قَبْلَهُمْ قَوْمَ فِرْعَوْنَ وَجَاءَهُمْ رَسُولٌ کَرِیمٌ* أَنْ أَدُّوا إِلَیَّ عِبَادَ اللَّهِ إِنِّی لَکُمْ رَسُولٌ أَمِینٌ* وَأَن لَا تَعْلُوا عَلَی اللَّهِ إِنِّی آتِیکُم بِسُلْطَانٍ مُبِینٍ* وَإِنِّی عُذْتُ بِرَبِّی وَرَبِّکُمْ أَن تَرْجُمُونِ* وَإِن لَمْ تُؤْمِنُوا لِی فَاعْتَزِلُونِ

و به یقین، پیش از آنان قوم فرعون را آزمودیم، در حالی که فرستاده ای ارجمند به سراغشان آمد؛* (و گفت:) که بندگان خدا را به من بازگردانید، [چرا] که من فرستاده ای درستکار برای شما هستم؛* و این که بر خدا برتری نجویید، که من برای شما دلیلی آشکار آوردم.* و در حقیقت، من به پروردگارم و پروردگار شما پناه برم (از این) که (مرا متهم و) سنگسار کنید.* و اگر به من ایمان نمی آورید، پس، (از من) کناره گیری کنید.

نکته ها و اشاره ها:

1. سرگذشت موسی و فرعونیان در آیات و سوره های متعدد قرآن آمده «1» و در هرسوره از جنبه ای خاص مورد بررسی قرارگرفته است. این مطلب نشان دهنده ی اهمیت این ماجرا و آموزنده بودن آن است.

2. «فتَنَّا» در اصل به معنای قراردادن طلا درکوره برای تصفیه ی ناخالصی هاست سپس به هرگونه آزمایش که برای آزمون میزان خلوص انسان هاست گفته می شود.

آری؛ خدا فرعونیان و مشرکان مکه، بلکه تمام انسان ها را می آزماید.

3. در این آیات به سرنوشت قوم فرعون اشاره شده است، فرعونیان دارای حکومتی نیرومند و ثروتی عظیم بودند و این امکانات آنها را مغرور کرد و در برابر خدا سرکشی کرده، بنی اسرائیل را به بردگی و استثمار کشیدند.

تفسیر قرآن مهر جلد نوزدهم، ص: 35

4. خدا فرستاده ای بزرگوار به نام موسی برای نجات بنی اسرائیل و راه نمایی فرعونیان فرستاد. او به سراغ آنان رفت و گفت: بنی اسرائیل را به من بسپارید، «1» تا آنها را هدایت کنم و نجات دهم.

5. موسی برای اثبات ادعای نبوت خویش معجزاتی روشن هم چون دست سفید وعصای معجزه آسا را آورد، تا فرعونیان قانع شوند و بنی اسرائیل را به او بسپارند.

6. موسی برای پیش گیری از واکنش های احتمالی فرعونیان سه مطلب بیان کرد:

الف) به آنان پند داد که در برابر خدا تکبّر نورزند ودر برابر دلایل روشنگر او ایستادگی نکنند.

ب) به خدا پناه برد از این که او را متّهم سازند یا سنگسار کنند. «2»

چرا که اقوام سرکش پیشین نیز به پیامبران الهی تهمت سحر می زدند و آنها را سنگسار می کردند. «3»

ج) به فرعونیان پیشنهاد کرد که اگر به من ایمان نمی آورید، حد اقل کناره گیری کنید و مانع ایمان مردم نشوید.

7. در این آیات چند صفت برای موسی علیه السلام بیان شده است:

الف) او فرستاده ی خدا بود.

ب) موسی فردی کریم بود؛ یعنی اخلاقی بزرگوارانه داشت و دارای اصل و نسب ارجمندی بود.

ج) او فردی امین و درستکار بود.

د) او دارای دلایل و معجزات روشنگر بود.

تفسیر قرآن مهر جلد نوزدهم، ص: 36

آموزه ها و پیام ها:

1. مخالفان اسلام بدانند که آنان نیز مانند اقوام پیشین در حال آزمایش هستند.

2. رهبران الهی به سراغ سرکشان بروند و مردم

را از اسارت آنان درآورند.

3. در برابر سرکشان از دلایل روشنگر و نصایح خیرخواهانه استفاده کنید.

4. در مورد واکنش های احتمالی مخالفان فکر کنید و راهکار ارائه دهید.

5. اگر یار حق نمی شوید، خار راه آن نشوید.

6. از توطئه ها و تهمت های مخالفان دین، به خدا پناه ببرید.

***

قرآن کریم در آیات بیست و دوم تا بیست و نهم سوره ی دخان به شِکوه ی موسی و فرجام فرعونیان اشاره می کند و می فرماید:

22- 29. فَدَعَا رَبَّهُ أَنَّ هؤُلَاءِ قَوْمٌ مُجْرِمُونَ* فَأَسْرِ بِعِبَادِی لَیْلًا إِنَّکُم مُتَّبَعُونَ* وَاتْرُکِ الْبَحْرَ رَهْواً إِنَّهُمْ جُندٌ مُغْرَقُونَ* کَمْ تَرَکُوا مِن جَنَّاتٍ وَعُیُونٍ* وَزُرُوعٍ وَمَقَامٍ کَرِیمٍ* وَنَعْمَةٍ کَانُوا فِیهَا فَاکِهِینَ* کَذلِکَ وَأَوْرَثْنَاهَا قَوْماً آخَرِینَ* فَمَا بَکَتْ عَلَیْهِمُ السَّماءُ وَالْأَرْضُ وَمَا کَانُوا مُنظَرِینَ

و (موسی) پروردگارش را خواند که این ها گروهی خلافکارند.* پس (به موسی گفتیم:) بندگان مرا شبانه حرکت ده؛ [چرا] که شما مورد پیگرد هستید؛* و دریا را با راهی گشوده واگذار؛ [چرا] که آنان لشکری غرق شده اند.* چه بسیار از بوستان ها و چشمه ساران که به جای گذاشتند،* و زراعت ها و جایگاه ارجمند،* و سرمایه ای که در آن خوش بودند.* این گونه (فرعونیان را نابود کردیم)؛ و آن (نعمت ها) را به گروهی دیگر ارث دادیم؛* و آسمان و زمین بر آنان گریه نکرد و مهلت داده نشدند.

نکته ها و اشاره ها:

1. سخنان موسی در فرعونیان اثر نکرد و آنها به دلایل و معجزات او توجه نکردند و به سرکشی و لجاجت خود ادامه دادند؛ از این رو موسی به

تفسیر قرآن مهر جلد نوزدهم، ص: 37

درگاه الهی شکایت کرد و نفرین مؤدبانه ای نمود؛ یعنی فقط گفت: این قوم خلافکارند (بدین معنا که امیدی به هدایت آنان نیست).

2. خدا به شکوه ی موسی توجه کرد و به او دستور داد که شبانه بنی اسرائیل را از مصر خارج سازد تا مقدمات نجات آنان و عذاب فرعونیان فراهم شود.

حرکت درشب به خاطر ترس از فرعونیان بود، ولی به هرحال حرکتِ جمعیتی عظیم از چشم فرعونیان مخفی نماند و پس از چند ساعت جاسوسان خبر حرکت بنی اسرائیل را به فرعون دادند و او با لشکری عظیم به تعقیب آنان پرداخت، تا هنگامی که به رود دریاگونه ی نیل رسیدند و موسی با بنی اسرائیل از آن گذشتند و فرعونیان درپی آنان داخل رود شدند که ناگهان امواج عظیمی آنان را فروگرفت و همگی غرق شدند.

3. دریای نیل به دستور خدا برای موسی و بنی اسرائیل شکافته شد، ولی دستور داده شد که عجله نکنند و به آرامی از نیل بگذرند تا فرعونیان به دنبال آنها وارد شوند و نیز آن راهرو عظیم دریایی را آرام و گشاده رها کنند، «1» تا در هنگامی که همه ی فرعونیان داخل آن شدند درهم بکشد و همه را غرق سازد.

4. پس از غرق فرعونیان، باغ ها، چشمه ساران و زراعت ها و قصرهای با ارزش و مجالس جشن آنان بدون صاحب باقی ماند. همان چیزهایی که در آنها با ناز و نعمت زندگی می کردند و همه ی این ها «2» به اقوام دیگر به ارث داده شد.

5. مقصود از اقوام

دیگری که جانشین فرعونیان شدند چه کسانی است؟

مفسران در پاسخ این پرسش گفته اند که بنی اسرائیل پس از غرق شدن فرعونیان بار دیگر به مصر باز گشتند و وارث اموال آنان شدند، اما پس از مدتی همگی یا بخش عظیم آنان همراه موسی علیه السلام به طرف فلسطین رفتند. «3»

تفسیر قرآن مهر جلد نوزدهم، ص: 38

6. واژه ی «ارث» در این جابه معنای به دست آوردن مال بدون زحمت است و از آن جا که اموال فرعونیان بدون زحمت به دست بنی اسرائیل رسید، گویا ارثی بود که به آنها رسیده است.

7. تعبیر «گریه نکردن آسمان و زمین» کنایه از نداشتن یاور و دل سوز و یا گریه نکردن اهل آسمان ها و زمین است؛ چراکه کسی برای فرعونیان ستمکار گریه نکرد و ناراحت نشد.

آموزه ها و پیام ها:

1. رهبران الهی اگر از هدایت مردم مأیوس شدند به خدا شِکوه کنند.

2. خدا دعای مردان الهی را مستجاب می کند و مخالفان را نابود می سازد.

3. در نهایت، اموال مستکبران به دست مستضعفان می افتد.

4. اگر فرمان عذاب برسد، یاوری نخواهید داشت و مهلتی در کار نیست (پس مراقب باشید).

5. اگر خدا اراده کند، یک پدیده (مانند آب) می تواند مایه ی نجات گروهی و عذاب گروه دیگر باشد.

***

قرآن کریم در آیات سی ام تا سی و سوم سوره ی دخان به آزمایش بنی اسرائیل و ویژگی های آنان و

فرعون اشاره می کند و می فرماید:

30- 33. وَلَقَدْ نَجَّیْنَا بَنِی إِسْرَائِیلَ مِنَ الْعَذَابِ الْمُهِینِ* مِن فِرْعَوْنَ إِنَّهُ کَانَ عَالِیاً مِنَ الْمُسْرِفِینَ* وَلَقَدِ اخْتَرْنَاهُمْ عَلَی عِلْمٍ عَلَی الْعَالَمِینَ* وَآتَیْنَاهُم مِنَ الآیَاتِ مَا فِیهِ بَلَاءٌ مُبِینٌ

و به یقین، بنی اسرائیل (: فرزندان یعقوب) را از عذاب خوار کننده از (دست) فرعون نجات دادیم؛ که او برتری جویی، از اسرافکاران بود.* و به یقین، آنان

تفسیر قرآن مهر جلد نوزدهم، ص: 39

را براساس دانش، بر جهانیان (عصرشان) برگزیدیم.* و از نشانه های (معجزه آسا) که آزمایشی آشکار در آن بود، به آنان دادیم.

نکته ها و اشاره ها:

1. مقصود از عذاب خوارکننده ای که بنی اسرائیل از آن نجات یافتند چیست؟

پاسخ آن است که بنی اسرائیل در اسارت و بندگی فرعونیان بودند و شکنجه های طاقت فرسای جسمی و روحی را تحمّل می کردند و حتی فرزندان پسر آنان را سر می بریدند و دختران را برای کنیزی زنده نگه می داشتند.

ولی خدا آنان را از چنگ فرعونیان نجات داد.

2. در این آیات به دو ویژگی فرعون اشاره شده است:

الف) او متکبّر و برتری جو بود.

ب) او اسرافکار و تجاوزگر بود.

3. مقصود از اسراف در این جا هرگونه تجاوز از حدّ در اعمال و گفتار است؛ از این رو ظلم و فساد و گناه اسراف است.

4. در این آیات به چند ویژگی بنی اسرائیل اشاره شده است:

الف) نجات آنان از دست فرعون؛

ب) برگزیدگی و برتری آنان نسبت به مردم عصر خویش؛

ج) آیات و نشانه های اعجازآمیز الهی که به آنان داده شد؛

د) آزمایش آنها به وسیله ی همین نشانه های

معجزه آمیز.

5. مقصود از برگزیدگی بنی اسرائیل، برتری آنان نسبت به مردم عصر خویش بود، نه برتمام جهانیان در تمام قرون و اعصار؛ چراکه در برخی آیات قرآن آمده است که بهترین امت که پا به عرصه ی وجود گذاشته است مسلمانان هستند. «1»

آری؛ بنی اسرائیل وارث سرزمین های اطراف و برای حکومت و حمایت از دین موسی علیه السلام برگزیده شدند.

6. مقصود از آیات و نشانه های آزمایشگری که به بنی اسرائیل داده شد چیست؟

تفسیر قرآن مهر جلد نوزدهم، ص: 40

شاید منظور همان نعمت هایی باشد که در بیابان سینا به آنان داده شد تا مورد آزمایش قرار گیرند؛ هم چون غذای مخصوص (مَن و سَلوی و سایه ی ابر و چشمه ی آب از دل سنگ و نعمت های مادی و معنوی دیگر.

چرا که گاهی مردم با نعمت ها آزمایش می شوند و گاهی با مشکلات. «1»

آموزه ها و پیام ها:

1. فرجام پیروان حق، نجات است.

2. طاغوت ها افرادی برتری جو و تجاوزگرند.

3. خدا اقوام برگزیده را نیز آزمایش می کند (پس آماده ی امتحان باشید).

***

شبهات در برابر معاد

قرآن کریم در آیات سی و چهارم تا سی و ششم سوره ی دخان به بهانه تراشی مشرکان در مورد معاد اشاره می کند و می فرماید:

34- 36. إِنَّ هؤُلَاءِ لَیَقُولُونَ* إِنْ هِیَ إِلَّا مَوْتَتُنَا الْأُولَی وَمَا نَحْنُ بِمُنشَرِینَ* فَأْتُوا بِآبَائِنَا إِن کُنتُمْ صَادِقِینَ

قطعاً، آن (مشرک) ها می گویند:* «آن (فرجام) جز مرگ نخستین

ما نیست و ما زنده نمی شویم؛* پس اگر راست گویید، نیاکان ما را باز آرید!»

نکته ها و اشاره ها:

1. برخی مفسران حکایت کرده اند که ابوجهل رو به پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله کرد و گفت: اگر راست می گویی، جدّت «قصی بن کَلاب» را زنده کن، چون او مرد راست گویی بود، تا درباره ی حوادث بعد از مرگ از او پرسش کنیم.

آیات فوق به سخنان ابو جهل اشاره دارد. «2»

2. از آن جا که سخنان مشرکان در مورد انکار معاد، دلیل و برهان

تفسیر قرآن مهر جلد نوزدهم، ص: 41

نداشت، و بطلان آن آشکار بود قرآن به آنان پاسخ نداد. آری؛ مرگ روشن بود و این مطلب نفی حیات بعد از مرگ نمی کرد و پیامبر صلی الله علیه و آله نیز بارها دلایل معاد را بیان کرده و معجزات متعددی هم چون قرآن در اختیار مشرکان قرارداده بود اما باز هم بهانه جویی می کردند و زنده شدن مردگان را می خواستند.

3. قرآن کریم در آیات سی و هشتم و سی و نهم همین سوره با طرح هدف داری آفرینش پاسخ منکران معاد را می دهد.

4. برخی مشرکان عرب، مبدأ و معاد را قبول نداشتند، اما برخی دیگر خدا را قبول داشتند و بت ها را شفیع خود می دانستند و به نوعی بقای روح قایل بودند، ولی در هر حال معاد جسمانی را انکار می کردند. «1»

آموزه ها و پیام ها:

1. مخالفان در مورد انکار معاد دلیل منطقی ندارند و فقط بهانه جویی می کنند.

2. هم چون مشرکان (دلایل معاد را نادیده نگیرید و) بهانه جویی نکنید.

***

قرآن کریم در آیه ی سی و هفتم سوره ی دخان با یادآوری فرجام هلاکت آمیز قوم تُبّعَ به مشرکان هشدار داده، می فرماید:

37. أَهُمْ خَیْرٌ أَمْ قَوْمُ تُبَّعٍ وَالَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ أَهْلَکْنَاهُمْ إِنَّهُمْ کَانُوا مُجْرِمِینَ

آیا آنان بهترند یا قوم تُبّع (: پادشاه یمن) و کسانی که پیش از آنان بودند؟! ایشان را هلاک کردیم؛ [چرا] که آنان خلافکار بودند.

نکته ها و اشاره ها:

1. دو مورد در قرآن کریم از قوم تُبّع یاد شده است: یکی در آیه ی فوق و دیگری در آیه ی چهارده سوره ی ق.

تفسیر قرآن مهر جلد نوزدهم، ص: 42

«تُبّع» لقب پادشاهان یمن بود، و از آن جهت به آنان تُبّع می گفتند که مردم را به پیروی از خود فرا می خواندند و یا به خاطر آن که آنان پشت سرهم روی کار می آمدند. «1»

ی مختلف لشکرکشی می کرد تا این که به مدینه رسید و براساس پیش گویی های یهود متوجه ظهور پیامبری در این سرزمین شد؛ از این رو دو قبیله ی اوس و خزرج را در آن جا سکونت داد، تا در آینده یاور آن پیامبر صلی الله علیه و آله باشند و طی نامه ای ارادت خود را به آن پیامبر اعلام کرد. «2»

3. از آیات قرآن استفاده می شود که قوم تُبّع مردمی قدرتمند و ثروتمند بودند که پیامبران الهی را تکذیب می کردند و از این رو هلاک شدند. «3»

البته شاید پادشاه

یمن یعنی تُبّع، خود مردی نیک بوده ولی بعد از او پیروانش کم کم منحرف شدند و در برابر پیامبران الهی لجاجت کردند و گرفتار عذاب شدند.

4. این آیه نوعی هشدار به مشرکان مکه بود که از سرگذشت قوم تبّع اطلاع داشتند؛ چون آنان در یمن، در همسایگی مشرکان مکه زندگی می کردند و سرنوشت آنان و اقوام نوح و عاد وثمود و خلافکارانِ مانند آنها درس عبرتی برای مشرکان مخالف اسلام بود که فرجام مخالفت با پیامبران و خلافکاری چیزی جز هلاکت نیست.

تفسیر قرآن مهر جلد نوزدهم، ص: 43

آموزه ها و پیام ها:

1. خلافکاری عامل هلاکت مردم است.

2. مخالفان اسلام بهتر از اقوام هلاکت شده ی قبلی نیستند (پس ممکن است به سرنوشت دردناک آنان گرفتار شوند).

3. از سرنوشت هلاکت بار گذشتگان عبرت گیرید و در برابر رهبران الهی بهانه جویی نکنید.

***

جهان هدفمند است

قرآن کریم در آیات سی و هشتم و سی و نهم سوره ی دخان به هدف دار بودن آفرینش جهان و ناآگاهی اکثریت از این مطلب اشاره می کند و می فرماید:

38 و 39. وَمَا خَلَقْنَا السَّماوَاتِ وَالْأَرْضَ وَمَا بَیْنَهُمَا لَاعِبِینَ* مَا خَلَقْنَاهُمَا إِلَّا بِالْحَقِّ وَلکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لَا یَعْلَمُونَ

و آسمان ها و زمین و آنچه در میان آن دو است را به بازیچه نیافریدیم.* آن دو را جز به حق نیافریدیم؛ و لیکن بیش تر آنان نمی دانند.

نکته ها و اشاره ها:

1. از آن

جا که در آیات قبل بیان شد که مشرکان معاد را انکار می کنند، در این آیات از راه هدف داری جهان به اثبات معاد می پردازد و می گوید:

جهان بازیچه ای بی هدف و بیهوده نیست، «1» بلکه نظامی حق و هدف دار است که از سوی خدا آمده و با معاد به سوی او بازمی گردد؛ یعنی جهان هدف غایی دارد که همان رستاخیز و رسیدگی به اعمال انسان ها و رسیدن افراد به تکامل شایسته ی خویش است.

2. آیه ی 16 سوره ی انبیاء مشابه این آیه است و تکرار این گونه آیات برای نشان دادن اهمیت هدف داری جهان و تأکید بر آن است.

تفسیر قرآن مهر جلد نوزدهم، ص: 44

3. واژه ی «حق» در این جا اشاره به هدف معقول جهان است؛ یعنی جهان آفرینش هدف صحیح و قانون تکامل عادلانه را دنبال می کند و همین اجرای عدالت و رسیدگی به حساب و کتاب ها و کیفر و پاداش دادن مردم، مستلزم وجود رستاخیز است.

4. در این آیات به ناآگاهی اکثریت مردم از هدف داری و حقانیت آفرینش و معاد اشاره شده است. آری؛ بیش تر مردم نسبت به این حقایق غافل اند.

و اصولًا در این موارد حق و باطل و دلیل، معیار است، نه اکثریت و اقلیت؛ چون مسائل عقیدتی تابع برهان و دلیل است.

آموزه ها و پیام ها:

1. جهان را بازیچه و باطل نپندارید (که این امور با حکمت الهی ناسازگاراست).

2. جهان، هدفی حق (و بازگشت به سوی خدا و معاد) را پی می گیرد.

3. اکثریت مردم نسبت به هدف جهان (و حقیقت معاد) غافل و ناآگاه اند

(شما این گونه نباشید).

***

قرآن کریم در آیات چهلم تا چهل و دوم سوره ی دخان به روز رستاخیز و ویژگی های آن اشاره می کند و می فرماید:

40- 42. إِنَّ یَوْمَ الْفَصْلِ مِیقَاتُهُمْ أَجْمَعِینَ* یَوْمَ لَا یُغْنِی مَوْلیً عَن مَوْلیً شَیْئاً وَلَا هُمْ یُنصَرُونَ* إِلَّا مَن رَحِمَ اللَّهُ إِنَّهُ هُوَ الْعَزِیزُ الرَّحِیمُ

در حقیقت، روز جدایی (: رستاخیز) میعادگاه همه ی آنان است؛* روزی که هیچ دوستی از دوست (خود) چیزی (از عذاب) را دفع نمی کند و آنان یاری نمی شوند؛* مگر کسی که خدا (به او) رحم کند؛ [چرا] که فقط اوشکست ناپذیر [و] مهرورز است.

تفسیر قرآن مهر جلد نوزدهم، ص: 45

نکته ها و اشاره ها:

1. یکی از نام های رستاخیز، «یَوم الفَصل» (روز جدایی) است؛ یعنی روزی که حق از باطل و نیکوکار از بدکار و نزدیکان از هم جدا می شوند و فقط علم و عقیده ی انسان همراه او می ماند.

2. یکی از ویژگی های رستاخیز آن است که در آن روز همه ی مردم از نسل های گذشته و آینده جمع می شوند و وعده گاه دیدار همگان است ولی در همان حال از هم جدا هستند، چون نمی توانند به هم دیگر کمک و از هم دفاع نمایند.

3. یکی از ویژگی های دیگر رستاخیز آن است که انسان ها تنها می شوند و هیچ کس دیگری را یاری نمی کند و در آن روز دوستان و یاوران و سرپرستان و خویشاوندان به حال انسان

سودی ندارند و نمی توانند عذاب را از انسان دفع کنند. «1»

4. کسانی که مورد رحمت الهی قرار گیرند، یعنی مؤمنان شایسته کردار، که مورد لطف خدا هستند، در رستاخیز نیز مورد حمایت قرار می گیرند و از چشمه ی مهر او سیراب و از شفاعت اولیایش برخوردار می شوند.

5. در این آیات به صفات عزیز و رحیم خدا اشاره شده است؛ یعنی او در همان حال که قدرتمندی شکست ناپذیر است، فردی مهرورز است که با لطف خود با بندگان برخورد می کند.

6. در برخی احادیث روایت شده که مقصود از «کسانی که مورد لطف و رحمت خدا هستند»، امام علی علیه السلام و پیروان او هستند. «2»

البته این گونه احادیث مصادیق کامل و روشن آیه را بیان می کنند.

تفسیر قرآن مهر جلد نوزدهم، ص: 46

آموزه ها و پیام ها:

1. رستاخیز روز جدایی بی دفاعی و بی یاوری است.

2. در رستاخیز فقط رحمت خدا نجات بخش است (پس از عذاب الهی به رحمت او پناه ببرید).

***

قرآن کریم در آیات چهل و سوم تا پنجاهم سوره ی دخان به حالات و عذاب های متنوع دوزخیان اشاره می کند و می فرماید:

43- 50. إِنَّ شَجَرَةَ الزَّقُّومِ* طَعَامُ الْأَثِیمِ* کَالْمُهْلِ یَغْلِی فِی الْبُطُونِ* کَغَلْیِ الْحَمِیمِ* خُذُوهُ فَاعْتِلُوهُ إِلَی سَوَاءِ الْجَحِیمِ* ثُمَّ صُبُّوا فَوْقَ رَأْسِهِ مِنْ عَذَابِ الْحَمِیمِ* ذُقْ إِنَّکَ أَنتَ الْعَزِیزُ الْکَرِیمُ* إِنَّ هذَا مَا کُنتُم بِهِ تَمْتَرُونَ

مسلّماً، درخت (نفرت انگیز) زقّوم،* غذای گنه پیشه است؛* هم چون

روغن (یا فلز) گداخته در شکم ها می جوشد؛* مانند جوشش آب سوزان!* (گفته می شود:) او را بگیرید و بکِشیدش تا در میان دوزخ بیفکنید!* سپس بر فراز سرش از عذاب آب سوزان بریزید!* (به کنایه به او گویند:) بچش که تنها تو شکست ناپذیر [و] ارجمندی!* در واقع، این چیزی است که در آن تردید می کردید.

نکته ها و اشاره ها:

1. «زَقُّوم» به معنای گیاه تلخ و بد بو و کشنده ای است که برگ های کوچکی دارد و در سرزمین تُهامه ی عربستان می روید و مشرکان آن را می شناختند.

قرآن کریم غذاهای دوزخیان را همانند زقّوم معرفی می کند که هم چون فلز گداخته و جوشان درون انسان را می سوزاند. «1»

این تعبیرات حکایت از شدّت عذاب گناهکاران دارد.

تفسیر قرآن مهر جلد نوزدهم، ص: 47

2. در این آیات بیان شده که دوزخیان به طور ذلیلانه ای دستگیر و کشیده و پرتاب می شوند و در وسط جهنّم قرار می گیرند و در همان حال از بالای سرشان عذاب بر آنان می ریزند.

یعنی هم عذاب روحی و هم عذاب جسمی دارند و از درون و برون مجازات می شوند.

4. در این آیات بیان شده که به گناهکاران کفرپیشه به کنایه و سرزنش گفته می شود که این عذاب را بچشید که شما عزیز و کریم هستید؛ یعنی شما که در دنیا با ستمکاری برای خود قدرت شکست ناپذیر و احترام فراهم کرده بودید، اکنون این گونه خوار شده اید و همان طور که جسم و جان مردم را سوزاندید، اکنون از درون و برون عذاب می شوید.

آموزه ها و پیام ها:

1. مجازات های روحی و جسمی

متنوعی برای گناهکاران آماده شده است (پس مراقب باشید).

2. گناهکاران از درون و برون خواهند سوخت (پس گناه نکنید).

3. گناهکارانی که در دنیا با عزّت و کرامت بودند در آخرت خوار و معذّب خواهند بود.

4. در مورد معاد تردید نکنید، که در رستاخیز با چشیدن عذاب به یقین می رسید.

***

قرآن کریم در آیات پنجاه و یکم تا پنجاه و هفتم سوره ی دخان به حالات و نعمت های متنوع بهشتیان اشاره می کند و می فرماید:

51- 57. إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی مَقَامٍ أَمِینٍ* فِی جَنَّاتٍ وَعُیُونٍ* یَلْبَسُونَ مِن سُندُسٍ وَإِسْتَبْرَقٍ مُتَقَابِلِینَ* کَذلِکَ وَزَوَّجْنَاهُم بِحُورٍ عِینٍ* یَدْعُونَ فِیهَا بِکُلِّ فَاکِهَةٍ آمِنِینَ* لَا یَذُوقُونَ فِیهَا الْمَوْتَ إِلَّا الْمَوْتَةَ الْأُولَی وَوَقَاهُمْ عَذَابَ الْجَحِیمِ* فَضْلًا مِن رَبِّکَ ذلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ

تفسیر قرآن مهر جلد نوزدهم، ص: 48

به راستی که خود نگه داران در جایگاه امنی هستند؛* در بوستان ها و چشمه ساران؛* (لباس هایی) از حریر نازک و ضخیم می پوشند؛ در حالی که رویاروی هم دیگر (نشسته) اند.* (حال بهشتیان) این گونه است؛ و حوریانی فراخ چشم (و همسرانی سپید چشم) را به ازدواج آنان درآوردیم.* در آن جا هر میوه ای را (بخواهند) با امنیت فراخوانند.* در آن جا جز مرگ نخستین، مرگ (دیگری) نخواهند چشید؛ و (خدا) آنان را از عذاب دوزخ حفظ می کند؛* (این ها به خاطر) بخششی از جانب پروردگار توست؛ تنها این کام یابیِ بزرگ است.

نکته ها و اشاره ها:

1. یکی از روش های

تربیتی قرآن روش مقایسه و مقابله است؛ یعنی سرنوشت دو گروه انسان های خوب و بد را در برابر هم تصویر می کند تا خواننده ی قرآن بتواند فرجام آنها را بنگرد و عبرت بیاموزد و راه صحیح را انتخاب کند؛ از این رو در آیات پیشین حالات دوزخیان بیان شد و در این آیات حالات پارسایان بهشتی را به تصویر کشید.

2. در این آیات به چند نعمت مهم بهشتیان اشاره شده است:

جایگاه امنی است که برای آنان آماده شده است، بوستان ها، چشمه ساران، لباس های حریر نرم و نازک و نیز لباس های ضخیم درخشنده، مجالس انس و هم نشینی و تکیه زدن برتخت ها روبه روی هم دیگر، ازدواج با حور العین، استفاده از میوه های دل خواه همراه با امنیت (از ضرر و بیماری)، نگرانی نداشتن از مرگ و فنا و از دست دادن نعمت ها، نگرانی نداشتن از عذاب دوزخ (یعنی آرامش روحی و روانی).

3. «جنّات» اشاره به بوستان های متعددِ هر یک از بهشتیان و یا اشاره به مقام ها و درجات مختلف هر یک از آنان است. «1»

4. «سُندُس» به معنای پارچه ی ابریشمی نازک و لطیف یا زربافت و «استَبرَق» به معنای پارچه ی ابریشمی ضخیم یا درخشنده است.

تفسیر قرآن مهر جلد نوزدهم، ص: 49

روشن است که در بهشت گرما و سرمای نامطبوع وجود ندارد تا نیاز به لباس های ضخیم باشد، بلکه این تعبیرات اشاره به لباس های متنوع ولذت های بهشتیان است که الفاظ معمولی بشر نمی تواند آنها را به طور کامل وصف کند.

5. مقصود از روبه رو بودن بهشتیان، همان مجالس انس

آنهاست که از هرگونه برتری جویی و تفاوت به دور است و صفا وصمیمیت و روحانیت و معنویت برآنها حاکم است.

6. «حُور العین» از دو واژه ی «حُور» به معنای سیاهی چشم در کنار سفیدی شفاف آن و واژه ی «عین» به معنای درشت چشم است. این تعبیرات کنایه از زیبایی چشمان همسران بهشتی است.

7. در این آیات اشاره شده که میوه های بهشت در دست رس اند و به دل خواه آورده می شوند و از هرگونه ضرر و بیماری به دورند و کسی که آنها را می خورد در امنیت است.

8. مقصود از «مرگ اول» همان مرگ انسان در پایان عمر دنیوی است؛ یعنی جز مرگی که قبلًا چشیده اند، در بهشت گرفتار مرگ و فنا نمی شود.

البته انسان در پایان برزخ هم مرگ دارد اما مرگ معمولی و رنج آور نیست و شباهتی به مرگ دنیوی ندارد.

این نکته نیز شایان ذکر است که جاودانگی و مرگ نداشتن برای بهشتیان و دوزخیان هر دو هست، ولی این جاودانگی برای دوزخیان، عذاب و برای بهشتیان، نعمت است و از این رو برآن تأکید شده است.

9. اگر بهشتیان لغزش هایی داشته اند و ناراحت کیفر و دوزخ هستند، خدا آنان را حفظ می کند و دیگر در بهشت نگرانی نخواهند داشت و پس از ورود به بهشت امنیت کامل برقرار است.

10. بهشت و نعمت های آنان نوعی بخشش الهی به پارسایان است؛ زیرا اعمال نیک انسان ها در برابر نعمت های جاویدان بهشتی ناچیز است علاوه براین که خدا به انسان ها عقل و نیرو و توفیق هدایت داد تا به بهشت دست یابند.

تفسیر قرآن مهر جلد نوزدهم، ص: 50

آموزه ها و پیام ها:

1. با تقوا و پارسا شوید تا به نعمت های بهشت دست یابید.

2. نعمت های متنوع بهشتی در انتظار پارسایان است.

3. نعمت های بهشتی مادی و معنوی است (با تقوا شوید تا به آنها دست یابید).

4. بهشتیان نگران مرگ و دوزخ نیستند و آرامش روحی دارند.

5. بهشت را دست آورد خودتان ندانید، بلکه فضل و بخشش الهی بدانید.

6. دست یابی به بهشت، رستگاری بزرگی است که موهبتی الهی به شمار می آید.

***

قرآن کریم در آیات پنجاه و هشتم و پنجاه و نهم سوره ی دخان به آسان گویی قرآن برای بیدارگری اشاره می کند و با هشدار به مخالفان می فرماید:

58 و 59. فَإِنَّمَا یَسَّرْنَاهُ بِلِسَانِکَ لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ* فَارْتَقِبْ إِنَّهُم مُرْتَقِبُونَ

و آن (قرآن) را فقط بر زبان تو آسان ساختیم، تا شاید آنان متذکر شوند.* پس نگهبان (و منتظر) باش که آنان (نیز) نگهبان (و منتظر) هستند!

نکته ها و اشاره ها:

1. قرآن کریم کتابی تک جلدی است که با حجم کوچک خود، وظایف و برنامه ی سعادت بشر را تا رستاخیز بیان می کند. این کتاب مطالب عالی اعتقادی و قوانین دقیق حقوقی را با بیانی شیوا و ساده بیان می کند که برای همه ی مردم قابل فهم و الفاظ آن شیرین، جذّاب، تأثیر گذار و خوش خوان است. «1»

2. قرآن خوش خوان و شیوا و آسان گوست؛ زیرا برای همه ی مردم نازل شده است و باید همه ی اقشار مردم در شهر و روستا و در بازار و دانشگاه بتوانند از معارف آن استفاده

کنند و پند بگیرند و بیدار شوند و هدایت یابند.

تفسیر قرآن مهر جلد نوزدهم، ص: 51

از این رو تفسیرهای پیچیده و مبهم از قرآن، با هدف آن ناسازگار است، و مردم را از روح قرآن دور می کند. همان طور که دقت های زیاد در ادای الفاظ قرآن و ابداع قواعد پیچیده برای آن با آسان گویی و خوش خوانی قرآن و هدف تلاوت آن ناسازگار است. «1»

3. مقصود از منتظربودن پیامبر صلی الله علیه و آله آن نیست که دست از تبلیغ بکشد و کوشش های دینی را متوقف سازد بلکه منظور آن است که به راه خود ادامه دهد و منتظر شکست کافران باشد، همان طور که آنان نیز انتظار شکست اسلام را می کشند.

این سخنان نوعی تهدید برای مشرکان مخالف اسلام بود.

آموزه ها و پیام ها:

1. قرآن کتابی خوش خوان و آسان گوست.

2. هدف قرآن بیدارگری مردم است.

3. از مطالب روان قرآن در جهت بیداری بشریت استفاده کنید.

4. (در برابر لجاجت دشمنان) صبر کنید و منتظر (پیروزی) باشید. «2»

تفسیر قرآن مهر جلد نوزدهم، ص: 53

بخش دوم: سوره ی جاثیه

اشاره

نشانه های توحید

معادباوری و ردّ ادعاهای منکران

عظمت قرآن

بیان شریعت پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله

تفسیر قرآن مهر جلد نوزدهم، ص: 55

اول: سیمای سوره ی جاثیه

اشاره

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ

به نام خدای گسترده مهرِ مهرورز

ا

کلیات

سوره ی جاثیه در مکه بر پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله فرود آمده و دارای 37 آیه، 488 کلمه و 2191 حرف است.

این سوره شصت و چهارمین سوره در ترتیب نزول، (پس از سوره ی «دخان» و قبل از سوره ی «احقاف») و چهل و پنجمین سوره در چینش کنونی قرآن است.

نام های این سوره عبارت اند از: «جاثیه»، «شریعت» و «دَهْر».

سبب نام گذاری آن به «جاثیه» آیه ی 28 این سوره است که به زانو در آمدن بسیاری از مردم را در صحنه ی قیامت مطرح کرده است و نام «شریعت» از آیه ی 18 آن گرفته شده است.

در مورد فضیلت این سوره از پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله روایت شده که فرمودند:

کسی که سوره ی جاثیه را بخواند، خدا در روز قیامت عیب های او را می پوشاند و ترس و وحشت او را به آرامش تبدیل می کند. «1»

تذکر: روشن است که این آثار هنگامی است که انسان آن را بخواند و در مفاهیم آن اندیشه کند و در زندگی خود به کار بندد.

ویژگی ها

این سوره نیز هم چون سوره های غافر و احقاف، با حروف مقطعه ی «حم» آغاز شده است.

تفسیر قرآن مهر جلد نوزدهم، ص: 56

اهداف

هدف های اساسی سوره ی جاثیه عبارت اند از:

1. یادآوری توحید؛

2. یادآوری رستاخیز و ردّ منکران معاد؛

3. بیان عظمت قرآن و شریعت پیامبر صلی الله علیه و آله.

مطالب

مهم ترین مطالب این سوره عبارت اند از:

الف) عقاید:

1. توجه دادن مردم به آیات و نشانه های خدا (در آیات 3- 6)؛

2. ادعاهای مادیّون در انکار معاد و پاسخ قاطع به آنان (در آیات 24- 26)؛

3. توجه به عظمت قرآن (در آیات 2- 9 و 20)؛

4. بیان شریعت پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله (در آیه ی 18).

ب) اخلاق:

دعوت به عفو و گذشت در عین قاطعیّت (در آیه ی 14).

ج) داستان:

گزارشی از داستان بنی اسرائیل و نعمت های آنان (در آیات 16- 17).

د) مطالب فرعی:

1. تهدید گمراهان و منحرفان در عقیده (در آیه ی 23 به بعد)؛

2. بیان صحنه های تکان دهنده ای از قیامت و نامه ی اعمال و کیفرهای اخروی (در آیات 27- 34)؛

3. حمد و ستایش خدا (در آیه ی 36)؛

4. دریا و آنچه در آسمان ها و زمین است مسخّر انسان است (در آیات 11- 12)؛

5. اشاره ای به هدف خلقت جهان (در آیه ی 22).

***

تفسیر قرآن مهر جلد نوزدهم، ص: 57

دوم: محتوای سوره ی جاثیه

اشاره

قرآن کریم در آیات اول و دوم سوره ی جاثیه با بیان دو حرف مقطعه، به مبدأ نزول قرآن و صفات او شاره می کند و می فرماید:

1 و 2. حم* تَنزِیلُ الْکِتَبِ مِنَ اللَّهِ الْعَزِیزِ الْحَکِیمِ

حا، میم.* فرو فرستادن کتاب (: قرآن) از جانب خدای شکست ناپذیر فرزانه است.

نکته ها و اشاره ها:

1. مشابه این آیات در آغاز سوره ی غافر (مؤمن) گذشت و مطالبی در مورد آنها بیان کردیم. تکرار این مطالب برای اهمیت و تأکید است.

2. در این آیات به نزول قرآن از سوی خدای عزیز و حکیم

اشاره شده است که این دو صفت خدا با قرآن ارتباط دارد؛ زیرا عزّت خدا موجب شده که قرآنی شکست ناپذیر بیاورد و حکمت خدا محتوای قرآن را حکمت آمیز کرده است؛ به عبارت دیگر، قرآن جلوه ای از عزّت و حکمت خداست.

آموزه ها و پیام ها:

1. قرآن معجزه ای است که از همین حروف معمولی ساخته شده است (اگر می توانید مانند آن را بیاورید).

2. قرآن جلوه ای از عزّت و حکمت خداست که فرو آمده و در دست رس بشر قرار گرفته است (پس از آن بهره ببرید).

***

تفسیر قرآن مهر جلد نوزدهم، ص: 58

نشانه های خدا در پهنه هستی برای خردورزان

قرآن کریم در آیات سوم تا پنجم سوره ی جاثیه به نشانه های خدا در صحنه ی جهان، انسان و طبیعت اشاره می کند و می فرماید:

3- 5. إِنَّ فِی السَّماوَاتِ وَالْأَرْضِ لَآیَاتٍ لِلْمُؤْمِنِینَ* وَفِی خَلْقِکُمْ وَمَا یَبُثُّ مِن دَابَّةٍ آیَاتٌ لِقَوْمٍ یُوقِنُونَ* وَاخْتِلَافِ اللَّیْلِ

وَالنَّهَارِ وَمَا أَنزَلَ اللَّهُ مِنَ السَّماءِ مِن رِزْقٍ فَأَحْیَا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا وَتَصْرِیفِ الرِّیَاحِ آیَاتٌ لِقٌوْمٍ یَعْقِلُونَ

قطعاً، در آسمان ها و زمین نشانه هایی برای مؤمنان است.* و در آفرینش شما و آنچه از جنبندگان پراکنده می کند، نشانه هایی است برای گروهی که یقین می آورند.* و پی در پی آمدن شب و روز، وآنچه از روزی ها که خدا از آسمان فرو فرستاد و با آن زمین را، پس از مردنش، زنده نمود و دگرگونی بادها، نشانه هایی است برای گروهی که خردورزی می کنند.

نکته ها و اشاره ها:

1. در این آیات به نشانه های متعدد خدا در صحنه ی آسمان و زمین و انسان اشاره شده است، نشانه هایی که خداشناسی انسان متفکّر را کامل کرده، او را به یقین و ایمان می رساند.

2. آفرینش آسمان های با عظمت و نظم عجیب آن و نیز آفرینش زمین با حرکت های متعدد که در فضا شناور است، همگی از نشانه های علم وحکمت و قدرت خداست.

3. ساختمان بدن انسان و ساختمان سلول های آن و اعضا و جوارح منظم و اسرارآمیز آن یکی دیگر از نشانه های قدرت وعلم آفریدگار آنهاست.

4. هزاران نوع جان داری که در سطح زمین، در قاره ها و دریاها پراکنده شده اند و هر کدام دنیای عجیب و زیبای خود را دارند نیز کتابی از عظمت هستی و هستی آفرین است.

5. مقصود از «اختلاف» شب و روز، همان رفت و آمد آنهاست که بسیار حساب شده و شگفت انگیز است و یا منظور تفاوت شبانه روز در طول سال

تفسیر قرآن مهر جلد نوزدهم، ص:

59

است «1» که در اثر حرکت های زمین حاصل می شود و با پیدایش فصول مختلف، برکات زیادی را برای انسان در پی دارد و انسان اندیشمند را به یاد خدا می اندازد.

6. مقصود از «رزق» در این آیات همان باران هایی است که از جوّ زمین فرود می آید و زمین مرده را زنده و سرسبز می سازد.

البته این احتمال نیز وجود دارد که رزق اشاره به نور و گرما نیز باشد که از آسمان به سطح زمین می رسد و عامل رشد و حیات می شود و خردورزان را به یاد آفریدگار این نعمت ها می اندازد.

7. وزش بادها عامل جابه جایی هوا و ابرهاست و نیز سبب لقاح گیاهان و زایش آنها می شود و بدین ترتیب باران و هوای تازه و میوه ها و گل ها را به ارمغان می آورد که تفکّر در آنها انسان را خداشناس می گرداند.

8. در این آیات به سه عنوان تعقّل، یقین وایمان اشاره شده است؛ یعنی اگر کسی به نشانه های خدا بنگرد و در آنها تفکر کند، خداشناس می شود، و اگر جست وجوگر یقین باشد به یقین می رسد و در مرحله ی سوم به ایمان دست می یابد.

پس این آیات مراحل معرفت الهی را از تفکر، یقین و ایمان بیان می کند، اما در آیه، بر اساس درجات شرافت، اول ایمان سپس یقین و در آخر تفکر را ذکر کرد. «2»

9. اگر انسان اهل تفکر باشد، با مشاهده ی نشانه های خدا، خداشناس تر می شود و به مراحل عالی یقین و ایمان می رسد، اما اگر فکر خود را به کار نیندازد و طالب یقین و ایمان نباشد، از مشاهده ی آیات و نشانه های خدا سودی نمی برد.

تفسیر قرآن مهر جلد نوزدهم، ص: 60

آموزه ها و پیام ها:

1. با جهان شناسی ایمان خود را کامل کنید.

2. با مطالعات انسان شناسی و زیست شناسی، به یقین و خداشناسی برسید.

3. با مطالعه در نظام شبانه روز و طبیعت، به خداشناسی برسید.

4. خردورزی کنید تا خداشناس شوید.

5. جهان شناسی، انسان را به خداشناسی، یقین و ایمان می رساند.

***

قرآن کریم در آیه ی ششم سوره ی جاثیه با اشاره به عظمت و حقّانیّت آیات قرآن می فرماید:

6. تِلْکَ آیَاتُ اللَّهِ نَتْلُوهَا عَلَیْکَ بِالْحَقِّ فَبِأَیِّ حَدِیثٍ بَعْدَ اللَّهِ وَآیَاتِهِ یُؤْمِنُونَ

آن [ها] آیات خداست، که آن را به حق بر تو می خوانیم؛ پس به کدام سخن بعد از (سخن) خدا و آیاتش، ایمان می آورند؟!

نکته ها و اشاره ها:

1. مقصود از «آیات» در این جا، نشانه های خداست که در آیات قبل بیان شد و یا آیات قرآن است که از طرف خدا نازل شده است، البته مانعی ندارد که مقصود هر دو مورد باشد. «1»

2. محتوای آیات قرآن و نبوّت پیامبر علیه السلام و وحی الهی حق است؛ یعنی این آیات الهی چنان گویا و مستدل است که دلیل بر حقّانیّت خود آیات و آورنده ی آن است.

3. «حدیث» به معنای سخن نو است که در این جا اشاره به داستان های عبرت آموز قرآن است، یعنی چه حدیثی بهتر از حدیث خدا «2» که سرگذشت عبرت آموز اقوام پیشین را بیان می کند و در دل ها شور ایمان و تقوا را برمی انگیزد.

تفسیر قرآن مهر جلد نوزدهم، ص: 61

اگر کسی به سخن خدا و قرآن ایمان نیاورد، حدیث بهتری برای ایمان آوردن نخواهد یافت. «1»

آموزه ها و پیام ها:

1. تلاوت قرآن و محتوای آن، حق است.

2. به سراغ غیر خدا و آیات حق او نروید که چیزی بهتر برای ایمان آوردن نمی یابید.

***

قرآن کریم در آیات هفتم تا دهم سوره ی جاثیه به واکنش منفی مخالفان در برابر قرآن و فرجام عذاب آلود آنان اشاره می کند و می فرماید:

7- 10. وَیْلٌ لِکُلِّ أَفَّاکٍ أَثِیمٍ* یَسْمَعُ آیَاتِ اللَّهِ تُتْلَی عَلَیْهِ ثُمَّ یُصِرُّ مُسْتَکْبِراً کَأَن لَمْ یَسْمَعْهَا فَبَشِّرْهُ بِعَذَابٍ أَلِیمٍ* وَإِذَا عَلِمَ مِنْ آیَاتِنَا شَیْئاً اتَّخَذَهَا هُزُواً أُولئِکَ لَهُمْ عَذَابٌ مُهِینٌ* مِن وَرَائِهِمْ جَهَنَّمُ وَلَا یُغْنِی عَنْهُم مَا کَسَبُوا شَیْئاً وَلَا مَا اتَّخَذُوا مِن دُونِ اللَّهِ أَوْلِیَاءَ وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظِیمٌ

وای بر هر دروغ زن گنه پیشه!* که آیات خدا را که بر او خوانده می شود، می شنود، سپس متکبرانه پافشاری می کند، گویا آن را نشنیده است؛ پس او را به عذاب دردناکی مژده بده.* و هرگاه از آیات ما چیزی را بداند، آنها را به ریشخند می گیرد؛ آنان عذابی خوارکننده برایشان (آماده) است!* فرا روی آنان جهنّم است؛ و دستاوردشان و آنچه را، غیر از خدا، سرپرستان (خود) برگزیده اند، هیچ چیز (از عذاب الهی را) از آنان دفع نخواهد کرد؛ و برایشان عذابی بزرگ است!

تفسیر قرآن مهر جلد نوزدهم، ص: 62

شأن نزول:

حکایت کرده اند که برخی مشرکان هم چون نضر بن حارث و ابوجهل افسانه هایی از غیر عرب برای مردم حکایت می کردند تا مردم را سرگرم سازند و از آیین حق بازدارند، و آیات فوق بدین مناسبت فرود آمد. «1»

نکته ها و اشاره ها:

1. هر چند شأن نزول این آیات در مورد افسانه گویی نضر بن حارث و ابوجهل است، اما معنای آیات فوق منحصر در این افراد نیست و شامل هر گناهکار دروغ گویی می شود که مخالف قرآن باشد.

2. واژه ی «افّاک» به انسان بسیار دروغ گو و یا کسی که دروغ بزرگ می گوید گفته می شود و «اثیم» نیز به معنای گناهکاری است که بسیار گناه می کند؛ یعنی مخالفان قرآن افرادی آلوده به گناه و دروغ هستند.

3. در این آیات بیان شده که مخالفان در برابر آیات الهی چند واکنش دارند:

الف) در برابر قرآن تکبّر می ورزند، به طوری که گویی آیات الهی را نمی شنوند.

ب) هرگاه از مطالب آیات الهی آگاهی یابند، آنها را به ریشخند می گیرند.

4. اگر کسی آیات الهی را بشنود، انتظار می رود که در او اثر کند و دیگر تکبّر نورزد ولی مشرکان لجوج این گونه نبودند.

5. در این آیات چند مجازات برای مخالفان آیات الهی در نظر گرفته شده است:

الف) عذاب دردناک الهی؛

ب) عذاب خوار کننده ی الهی؛

ج) دوزخی که در انتظار آنان است؛

د) عذاب بزرگ خدا که برای آنان آماده شده است.

6. در این آیات بیان شده که اگر مشرکان چیزی از آیات الهی را بدانند، نه

تفسیر قرآن مهر جلد نوزدهم، ص: 63

تنها آن آیه، بلکه همه ی آیات قرآن را ریشخند می کنند و این نهایت جهل و لجاجت آنهاست که چیزهایی را هم که نمی دانند مسخره می کنند.

7. از آن جا که مخالفان آیات قرآن را ریشخند می کردند، خدا نیز آنان را ریشخند می کند و از تعبیر «مژده» برای عذاب آنان استفاده می کند.

8. مشرکان مخالف قرآن در رستاخیز تنها می شوند و اموال و بت ها و مبعودانشان نمی توانند از آنان دفاع کنند و عذاب را از آنها دفع کنند.

9. مقصود از دوزخی که «ورای» مشرکان است، همان جهنّم آخرت است که مشرکان بدان پشت کرده اند و یا منظور دوزخی است که از آنان پوشیده است و نتیجه ی اعمال آنهاست. «1»

آموزه ها و پیام ها:

1. دروغ گویی، گناهکاری و تکبّر از عوامل محرومیت از آیات الهی است.

2. تکبّر در برابر آیات الهی و ریشخند آنها، از عوامل عذاب است.

3. از اموال و معبودان دروغین در رستاخیز کاری ساخته نیست.

4. اگر می خواهید از عذاب نجات یابید، از دروغ، گناه، تکبّر و ریشخند آیات الهی دوری گزینید.

***

قرآن کریم در آیه ی یازدهم سوره ی جاثیه به هدایت قرآن و فرجام عذاب آلود کافران اشاره کرده، می فرماید:

11. هذَا هُدیً وَالَّذِینَ کَفَرُوا بِآیَاتِ رَبِّهِمْ لَهُمْ عَذَابٌ مِن رِجْزٍ أَلِیمٌ

این (قرآن) راه نماست؛ و کسانی که آیات پروردگارشان را انکار کردند، برایشان عذاب دردناک اضطراب آور است!

تفسیر قرآن مهر جلد نوزدهم، ص: 64

نکته ها و اشاره ها:

1. قرآن هدایتگر و برنامه ی زندگی انسان است و او را به سعادت دنیوی و اخروی ره نمون می سازد.

2. «رجز» به معنای اضطراب و لرزش و بی نظمی است؛ از این رو به بلاهای سخت و اضطراب آور نیز رجز گفته می شود «1» که در انتظار کافران منکر آیات الهی است.

آموزه ها و پیام ها:

1. قرآن هدایتگر است (پس با کفر و انکار، خود را از آن محروم نسازید).

2. آیات الهی را انکار نکنید که دچار عذاب دردناکی می شوید.

***

قرآن کریم در آیات دوازدهم و سیزدهم سوره ی جاثیه به نشانه های خدا در دریا و آسمان و زمین اشاره می کند و می فرماید:

12 و 13. اللَّهُ الَّذِی سَخَّرَ لَکُمُ الْبَحْرَ لِتَجْرِیَ الْفُلْکُ فِیهِ بِأَمْرِهِ وَلِتَبْتَغُوا مِن فَضْلِهِ وَلَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ* وَسَخَّرَ لَکُم مَا فِی السَّماوَاتِ وَمَا فِی الْأَرْضِ جَمِیعاً مِنْهُ إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیَاتٍ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ

خدا کسی است که دریا را برای شما رام ساخت تا کشتی ها به فرمانش در آن روان شوند و تا از بخشش او بهره جویید و تا شما سپاس گزاری کنید.* و (منافع) آنچه در آسمان ها و آنچه در زمین است را، در حالی که همگی از اوست، برای شما مسخر ساخت؛ قطعاً، در آن [ها] نشانه هایی است برای گروهی که تفکّر می کنند.

نکته ها و اشاره ها:

1. حدود دو سوم کره ی زمین را آب پوشانده است و دریاها منبع مهم غذایی بشرند؛ انواع ماهی ها و گوشت هایی که

بدون زحمت در دریاها

تفسیر قرآن مهر جلد نوزدهم، ص: 65

پرورش می یابند و ما آنها را صید می کنیم و به عنوان غذای لذیذ مصرف می کنیم و اکنون که جمعیت کره ی زمین زیاد شده، منبع غذایی دریا بیش تر مورد توجه دانشمندان قرار گرفته است و از این رو مقرراتی برای صید و جلوگیری از آلودگی آب دریا وضع می شود. آری؛ دریا یکی از نعمت ها و نشانه های خداست که یادآوری آن روح سپاس گزاری را در بشر زنده می کند.

2. در این آیه به حرکت با شکوه کشتی ها در آب و شکافتن سینه ی امواج اشاره شده است که این نعمت راه استفاده از دریا را هموار کرده است تا انسان بتواند از کشتی های غول پیکر برای حمل و نقل بارهای عظیم و مسافران زیاد استفاده کند.

آری؛ خداست که خواص عناصر آب و کشتی و اختلاف وزن حجمی آنها را طوری قرار داد، که انسان بتواند از صحنه ی اقیانوس ها به عنوان جاده استفاده کند.

3. یادآوری نشانه های خدا در پهنه ی هستی، همراه با بیان نعمت های او، عشق به خدا را در دل ها زنده می کند و انسان را به تعظیم در برابر عظمت و لطف پروردگار وا می دارد؛ چرا که انسان فطرتاً نسبت به کسی که به او کمک و لطف کند عشق و علاقه پیدا می کند.

4. «سخّر» در قرآن به دو معنا آمده است:

الف) به معنای در خدمت منافع و مصالح بشر بودن، همان گونه که می گوید: خورشید و ماه مسخّر انسان هاست، یعنی خدمات و منافع آنها در خدمت بشر

است.

ب) آن که زمام اختیار چیزی در دست بشر باشد، همان طور که در مورد تسخیر کشتی ها و دریاها و نهرها اشاره شده است. «1»

5. در این آیات به جایگاه بلند انسان اشاره شده که دریا و آسمان ها و زمین همه در خدمت او قرار گرفته است. آری؛ تفکر در این مطلب انسان را خداشناس و سپاس گزار حق می گرداند. «2»

تفسیر قرآن مهر جلد نوزدهم، ص: 66

6. حرکت کشتی ها به فرمان خداست و آنچه در آسمان ها و زمین است از آن خداست «1» و با این وجود همه را در اختیار بشر گذاشته است؛ پس بسیار ناسپاسی است که انسان به سراغ غیر خدا برود.

آموزه ها و پیام ها:

1. با دقت در دریا نوردی و فواید آن، سپاس گزار (خدا) شوید.

2. با تفکر و جهان شناسی، خداشناس شوید.

3. در صحنه ی دریا، زمین و آسمان، نشانه های خدا را ببینید.

***

هر چه کنی به خود کنی

قرآن در آیات چهاردهم و پانزدهم سوره ی جاثیه به برخورد اخلاقی با کافران و قانون بازتاب عمل هر کس به خودش اشاره می کند و می فرماید:

14 و 15. قُل لِلَّذِینَ آمَنُوا یَغْفِرُوا لِلَّذِینَ لَا یَرْجُونَ أَیَّامَ اللَّهِ لِیَجْزِیَ قَوْمَاً بِمَا کَانُوا یَکْسِبُونَ* مَنْ عَمِلَ صَالِحاً فَلِنَفْسِهِ وَمَنْ أَسَاءَ فَعَلَیْهَا ثُمَّ إِلَی رَبِّکُمْ تُرْجَعُونَ

به کسانی که ایمان آوردند بگو: «کسانی را که امید به روزهای خدا

(در رستاخیز) ندارند بیامرزید، تا (خدا) گروهی را به خاطر آنچه به دست می آوردند جزا دهد».* هر کس (کار) شایسته ای به جا آورد، پس به سود خودش است، و هر کس (کار) بدی کند پس به زیان اوست؛ سپس فقط به سوی پروردگارتان بازگردانده می شوید.

نکته ها و اشاره ها:

1. این آیات به مؤمنان دستور می دهد که در هنگام برخورد با کافران، با

تفسیر قرآن مهر جلد نوزدهم، ص: 67

بزرگواری آنان را مورد عفو قرار دهید و با آنان برخورد خشن و نامطلوب نکنید.

آری؛ گذشت و بزرگواری یکی از عوامل جذب مخالفان است، همان طور که برخورد تند و خشن بر لجاجت مخالفان می افزاید.

البته این قاعده ی کلی اخلاقی موارد استثنایی نیز دارد؛ یعنی در مورد افراد لجوج و سرسخت که نرمی و عفو تأثیر منفی دارد و بر لجاجت آنان می افزاید چاره ای جز برخورد و مجازات نیست.

2. مقصود از «ایّام اللَّه» روزهای مخصوص است، وگرنه همه ی روزها روزهای خداست.

برخی مفسران آن را اشاره به روز مرگ، روز رستاخیز، روز عذاب او و روز قیام امام مهدی (عجل اللَّه تعالی فرجه الشریف) دانسته اند. «1»

3. یک قاعده ی کلی در مورد نتایج اعمال خوب و بد انسان ها این است که هر کس کار خوب می کند به سود خودش است وهر کس کار بدی انجام می دهد به زیان خود اوست.

آنچه در کاشته ای می کنی امروز درو

طمع خوشه ی گندم

مکن از دانه ی جو به عبارت دیگر، سود و زیان اعمال انسان به خدا و پیامبر نمی رسد، پس اگر کسی از دستورات دینی اطاعت کرد، زمینه ی رشد و سعادت خود را فراهم کرده است و هر کس نافرمانی کرد، زمینه ی سقوط خود را فراهم کرده است. «2»

آموزه ها و پیام ها:

1. با مخالفان با نرمی و گذشت رفتار کنید.

2. منکران قیامت، منتظر دیدن نتیجه ی اعمال خود در رستاخیز باشند.

3. هر چه کنی به خود کنی.

4. فرجام شما به سوی خداست (و نتایج اعمال خود را می بینید).

87

 

 

I

 

 

هدایت به بالای صفحه